Ryzyko w transakcjach handlu zagranicznego.

Autor: Sergiusz Kuczyński

Polsko-izraelska współpraca gospodarcza
NAFTA
ALCA :: FTAA

Wstęp

Ryzyko jest obecne we wszystkich dziedzinach działalności człowieka. Ryzyko i niepewność towarzyszą prowadzeniu działalności gospodarczej. W warunkach gospodarki rynkowej ryzyko jest zjawiskiem obiektywnym i powszechnym. Postępująca globalizacja potęguje ryzyko w skali mikro- i makroekonomicznej. Działające w warunkach gospodarki rynkowej i globalizacji gospodarki światowej przedsiębiorstwo uczestniczące w transakcjach międzynarodowych powinno dysponować racjonalnie opracowaną koncepcją kreowania przyszłych zdarzeń ekonomicznych i eliminowania, lub przynajmniej ograniczenia, ryzyka występującego w działalności gospodarczej na rynkach zagranicznych.

Pojęcie ryzyka jest używane, gdy bierze się pod uwagę możliwość wystąpienia nieszczęśliwych, nieprzewidzianych zdarzeń, ewentualność poniesienia straty (czyli, że oczekiwany wynik będzie odmienny od oczekiwanego). Każda forma działalności biznesowej charakteryzuje się tym, że podmiot gospodarczy podejmuje szereg decyzji dotyczących przyszłości nie będąc pewnym co do wyników owej działalności, czyli - podejmując ryzyko.

Obecnie ponad 80% handlu światowego prowadzi się z odroczonym terminem płatności (kredyt kupiecki). Długość okresu kredytu kupieckiego zależna jest od rodzaju towarów. Najkrótszy okres kredytowania występuje w handlu towarami konsumpcyjnymi (ok. 30 dni), najdłuższy zaś - inwestycyjnymi (od 1 roku wzwyż). Gospodarka światowa staje się coraz bardziej konkurencyjna, co pozwala kupującemu negocjować lepsze dla siebie warunki i coraz dłuższe terminy płatności. Aby odpowiadać wymaganiom rynku, sprzedający jest zmuszony podejmować większe ryzyko i oferować coraz wygodniejsze warunki zakupu swoich wyrobów.

Zjawisko ryzyka jest nierozłącznie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej i jest wynikiem podejmowania decyzji dotyczącej przyszłości. Możliwość występowania ryzyka oraz stopień jego nasilenia w handlu zagranicznym jest znacznie większa, niż w obrocie krajowym. Wiąże się to z faktem występowania o wiele większej liczby czynników wpływających na prowadzenie działalności poza granicami kraju: ryzyko rynkowe, polityczne, społeczne, prawne, walutowo-kursowe, transportowe itd. W handlu międzynarodowym te ryzyka odróżniają się większą trudnością ich rozpoznawania, przewidywania oraz zmiennością. Dlatego właśnie decyzje w handlu zagranicznym są najczęściej podejmowane w warunkach ryzyka i niepewności.

Aby móc skutecznie kreować przyszłe zdarzenia ekonomiczne i dążyć do eliminowania lub ograniczenia ryzyka występującego w działalności gospodarczej należy zdawać sobie sprawę z różnorodności owego ryzyka, sklasyfikować i poznać metody zarządzania ryzykiem.

Celem napisania tej pracy jest próba zidentyfikowania ryzyka występującego w transakcjach handlu zagranicznego oraz pokazania sposobów zarządzania ryzykiem, które jest rozumiane jako proces pomiaru wielkości ryzyka, jego opanowania (w stopniu zależnym od podmiotu uczestniczącego w transakcji), wyboru metod postępowania z ryzykiem, ich wdrożenia i oceny skuteczności podjętych działań.

Ryzyko w transakcjach handlu zagranicznego.

Ryzyko wynika z faktu podejmowania decyzji dotyczących przyszłości. Podejmując ową decyzję nie możemy być pewni przyszłych wyników tej decyzji.

Ryzyko można zdefiniować jako stan, w którym istnieje możliwość straty w stosunku do stanu założonego lub oczekiwanego w danej sytuacji. Tak rozumiane ryzyko jest mierzalne jako prawdopodobieństwo wystąpienia straty. Miarą ryzyka jest stopień odchylenia od oczekiwanego wyniku, wyrażony wartością odchylenia standardowego. Przyczyną stałej obecności ryzyka jest pojawienie się zdarzeń, których nie można przewidzieć i zapobiec, niezależnych od działającego podmiotu gospodarczego.

Decyzje dotyczące transakcji handlu zagranicznego podejmowane są w warunkach:

• Niepewności - występuje gdy podejmujący decyzję nie zna żadnej z tych wartości, ani nie może określić prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Zjawiska te nie są zależne od woli podmiotu, lecz mają wpływ na wyniki jego działalności.
• Ryzyka - gdy choćby jedna z zależności przyczynowych zachodzących w sytuacji, wobec której należy podjąć decyzję, nie jest znana i obliczane jest jej obiektywne prawdopodobieństwo. Inaczej można określić ryzyko jako "możliwość niepowodzenia, a w szczególności zaistnienia zdarzeń niezależnych od działającego podmiotu, których nie może on dokładnie przewidzieć i którym nie może w pełni zapobiec, a które - przez zmniejszenie wyników użytecznych i/lub przez zwiększenie nakładów - odbierają działaniu zupełnie lub częściowo cechę skuteczności, korzystności lub ekonomiczności"

Niepewność w przeciwieństwie do ryzyka dotyczy zmian, które są trudne do przewidzenia i oszacowania, lub zdarzeń, których prawdopodobieństwa wystąpienia, ze względu na brak niezbędnych dostępnych danych, nie można oszacować.
Ryzyko i niepewność często występują razem i czasami się utożsamiają.

Ryzyko w handlu zagranicznym można podzielić na:

• ryzyko makroekonomiczne, związane z naruszeniem równowagi bilansu płatniczego i handlowego kraju,
• ryzyko mikroekonomiczne, obejmujące kwestie ryzyka kursowego, logistycznego (transportowe i składowania) oraz kontraktowego (prawnego).

Są to rodzaje ryzyka, które można przewidywać i którymi w większym lub mniejszym stopniu można zarządzać. Istnieje jednak rodzaj ryzyka - "ryzyko siły wyższej" (force majeur), ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia którego i jego eliminacji bądź uniknięcia jest niezwykle trudne, najczęściej niemożliwe i niezależne od podmiotów uczestniczących w transakcji.

Z pojęciem ryzyka wiąże się nie tylko świadomość niebezpieczeństwa, ale również decyzja poniesienia skutków tych niebezpieczeństw, czyli przyjęcie na siebie odpowiedzialności za mogące wyniknąć konsekwencje.

Każdy podmiot gospodarczy powinien mieć prawo podejmowania decyzji ryzykogennych, ryzyko takie powinno być podejmowane świadomie. Podmiot gospodarczy musi zdawać sobie sprawę z obecności ryzyka w konkretnej podejmowanej decyzji dotyczącej przyszłości i konsekwencji owej decyzji.

Decyzja podejmowana bez posiadania wiedzy o sprawie, której dotyczy ryzyko lub popełniając błędy w sztuce działania, wynikające z braku fachowego przygotowania, niezbędnej wiedzy, niedbalstwa lub lekkomyślności powoduje powstanie, z punktu widzenia prawnego, ryzyka zawinionego.

"Współczesny rynek podlega ciągłym zmianom, a niepewność zmusza do podejmowania ryzyka, które w gospodarce rynkowej, jak każde ryzyko handlowe, wyraża się przede wszystkim w pieniądzu jako zysk lub strata. Można zatem powiedzieć, że każde ryzyko handlowe jest związane z ryzykiem finansowym."

Aby mówić o sposobach minimalizacji skutków ryzyka, zarządzania ryzykiem należy przede wszystkim dokonać klasyfikacji podstawowych rodzajów ryzyka występujących w obrocie międzynarodowym. Ryzyko w obrocie międzynarodowym można przedstawić jako sumę ryzyka ekonomicznego (towar, usługa) i pozaekonomicznego (przyczyna jego powstania) powodującą stratę.

Dążeniem każdego podmiotu podejmującego decyzje powinna być próba minimalizacji ryzyka, likwidacji przyczyn powodujących jego powstanie, a także tworzenie rezerw finansowych i/lub rzeczowych przeznaczonych na pokrycie ewentualnych przyszłych strat wynikających z zaistnienia ryzyka. Niezbędne do tego jest wypracowanie polityki skutecznego przewidywania sytuacji ryzykogennych i działania w warunkach ryzyka, tj. polityki zarządzania ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem powinno obejmować systematyczne działania zmierzające do zabezpieczania majątku jednostki gospodarczej, jej dochodów przed stratami.

Struktura działań zmierzających do skutecznego zarządzania ryzykiem może wyglądać następująco (wg B.Ritchie i D.Marschalla):

I ETAP - Analiza ryzyka

• Identyfikacja ryzyka,
• Oszacowanie skali ryzyka,
• Ustalenie hierarchii ryzyka

II ETAP - Aktywne podejście do ryzyka

• Eliminowanie ryzyka,
• Ograniczanie ryzyka,
• Segmentowanie ryzyka
• Podział ryzyka,
• Transfer ryzyka,

III ETAP - Finansowanie ryzyka

• Rozpoznanie możliwości samoubezpieczenia lub ubezpieczenia w systemie ubezpieczeń gospodarczych

Aby móc zidentyfikować ryzyko należy przede wszystkim dokonać klasyfikacji najbardziej podstawowych typów ryzyka.

Tab. 1. Podział ryzyka w transakcjach handlu zagranicznego

Handel zagraniczny jest dziedziną działalności gospodarczej, w którym różnego rodzaju ryzyko występuje ze szczególnym nasileniem i najczęściej występują sytuacje ryzykogenne. Pewne rodzaje ryzyka jesteśmy w stanie monitorować, przewidywać, wpływać na ich powstawanie i przebieg. Istnieje jednak typ ryzyka, który może powstawać i przebiegać w sposób, na który podmioty gospodarcze, państwa nie mają wpływu. Za pomocą nowoczesnej zaawansowanej techniki mogą pewne rodzaje tego typu ryzyka być przewidywane, monitorowane lecz nie ma możliwości zarządzania nimi. Jest nim ryzyko siły wyższej.

Ryzyko Siły wyższej.

Termin Siła wyższa pochodzi z terminologii prawa anglosaskiego Act Of God, "czyn Boga", "dopust Boży". W europejskim prawie kontynentalnym używa się terminów łac. Vis major, fr. Force majeur, niem. Höhere Gewahlt i dotyczą one zdarzeń, których skutkom nie można zapobiec przy dołożeniu nawet najwyższej staranności. Inaczej mówiąc, jest to zdarzenie zewnętrzne, którego skutkom nie można zapobiec.

Straty związane z realizacją transakcji handlu wyniknąć mogą z następujących zdarzeń losowych:

• klęski i wypadki żywiołowe o dużym zasięgu działania, np. trzęsienia ziemi, powodzie, skutki wyładowań atmosferycznych itp.,
• wypadki, których źródłem są konflikty społeczne i czyny niedozwolone, np. strajki, wojny domowe, podpalenie, kradzież, skutki terroryzmu itp.,
• awarie i inne wypadki techniczne, np. zawalenie się mostu lub tunelu, uszkodzenie urządzeń chłodniczych z określonymi skutkami dla przechowywanego czy przewożonego ładunku i inne,
• wypadki transportowe, np. zatonięcie statku i związana z tym całkowita lub częściowa utrata ładunku, kolizje i ich skutki dla środków transportowych, ładunku, załogi lub pasażerów, przypadki tzw. awarii wspólnej i inne,
• wypadki losowe wynikające z poczynań organów suwerennego państwa (fait du prince) w stosunku do działających na jego terenie obcych osób fizycznych i prawnych oraz ich mienia, np. nacjonalizacja mienia obcych firm, ograniczenia w transferze zysków lub w zatrudnianiu cudzoziemców,
• wypadki losowe z sferze finansowych operacji zagranicznych, np. ryzyko kursowe, ryzyko nieściągalności płatności kredytowych itp.,
• wypadki losowe, których źródłem jest pośrednia lub bezpośrednia działalność eksportera na zagranicznym rynku zbytu, np. wybór nieodpowiedniego agenta, skutki nieprzemyślanej decyzji co do inwestycji bezpośredniej, poniesienie wydatków na reklamę bez osiągnięcia spodziewanych efektów,
• wypadki w zatrudnieniu powodujące śmierć lub trwałe inwalidztwo osób pracujących w bezpośredniej lub pośredniej obsłudze wymiany z zagranicą, np. wypadki podczas zatrudnienia za granicą, wypadki powstałe w związku z dokonywaniem lub usiłowaniem pochwycenia lub zatrzymania samolotu, wypadki powstałe przy ratowaniu mienia i życia w wyniku kolizji statków na morzu.

Powyższa lista nie uwzględnia wszystkich zdarzeń losowych, które mogą wystąpić podczas prowadzenia działalności gospodarczej na rynkach międzynarodowych. Wskazuje ona na najczęstsze sytuacje nie zależne od woli i działań człowieka, które mogą zagrozić funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, spowodować utratę życia i/lub mienia. Ten rodzaj ryzyka nie jesteśmy w stanie przewidywać i wpływać na jego przebieg, dlatego jedynym sposobem minimalizacji skutków działania siły wyższej może być ubezpieczenie się od tego typu ryzyka.

Autor: Sergiusz Kuczyński