| ||
| | |
Powrót
|
1 strona
Forum
|
Zarządzanie
|
Eksport
|
Linki
|
Autorzy
Kontakt
Szukaj
|
| |
| |
|
| |
|
|
| Transformacja po 1989 r. | |
Program ten składał się z dwóch faz. Wstępnej przypadającej na IV kwartał 1989 i zasadniczej obejmującej rok 1990. Podstawowym celem było niedopuszczenie do wzrostu inflacji, a w miarę możliwości do jej obniżenia, zredukowania deficytu budżetowego oraz powstrzymanie ucieczki ludności i przedsiębiorstw od złotego do walut wymiennych .
W styczniu 1990 roku zakończono proces znoszenia kontroli państwa nad ustalaniem cen. Cenami rządowymi objęto jedynie ceny węgla kamiennego, energii elektrycznej, czynsze kwaterunkowe, bilety na przejazdy kolejowe i autobusowe, niektóre leki i spirytus. Zniesiono administracyjną kontrolą cen podstawowych artykułów spożywczych, stawek marż handlowych na te wyroby, a pod koniec roku odstąpiono od ustalania maksymalnych wskaźników wzrostu cen umownych. Ograniczenie subsydiów spowodowało wzrost cen energii elektrycznej o 300%; podobnie węgla o 400-600%. W następnej kolejności zniesiono kontrolę cen ropy naftowej, benzyny, przetworów naftowych. Kilkakrotnemu podwyższeniu uległy czynsze, ceny mieszkań spółdzielczych, usług, wczasów, lekarstw i transportu.Efektem znacznej liberalizacji cen, obniżenia subsydiów była tzw. korekcyjna inflacja. Program zakładał, że w styczniu ceny wrosną o około 46%, gdy tymczasem wzrosły aż o 78%. Taka liberalizacja cen i zniesienie znacznych subsydiów, stało się mocnym krokiem mającym na celu przywrócenie właściwych relacji cenowych, zmniejszenie zniekształcenia w strukturze produkcji i alokacji zasobów na rzecz pobudzenia działania czynników rynkowych .
Od 1-ego stycznia 1990 roku zliberalizowano również obrót towarowy
z zagranicą. Towarzyszyło temu wprowadzenie jednolitego, stałego kursu złotego do walut wymienialnych i ustanowienie wewnętrznej wymienialności złotego. Dzięki tym rewolucyjnym zmianom polska gospodarka zaczęła się upodabniać do gospodarek rynkowych. Podmioty gospodarcze zyskały możliwość współpracy z zagranicą, a rynek krajowy został związany z rynkiem międzynarodowym. Takie zmiany stworzyły nową szansę stworzenia i wzmocnienia dynamicznie rozwijającej gospodarki. Jednocześnie przed wieloma przedsiębiorstwami otworzyły się nowe wyzwania i perspektywy rozwoju, współpracy, wymiany technicznej i kapitałowej z partnerami UE. Zliberalizowanie transakcji w walutach wymienialnych wpłynęło na zmiany relacji podaży i popytu oraz względną równowagę bilansu płatniczego. Zniesiono również preferencje dla eksporterów, ulgi od podatku dochodowego, subwencje i preferencyjne oprocentowanie kredytów.
Polityka dochodowa.
Jednym z czynników wzmagających inflację w drugiej połowie 1989 r. była niemal pełna indeksacja płac i dochodów. W programie stabilizacyjnym założono szybkie osiągnięcie równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych, głównie przez znaczny spadek płacy realnej. Ścisła kontrola wypłat sprowadziła się do progresywnego opodatkowania wzrostu płac ponad poziom płac z grudnia 1989 r. i stała się jedną z kotwic hamujących wzrost inflacji. Te uregulowania płacowe miały silne oddziaływanie antyinflacyjne, ale również przyczyniły się do pogłębienia recesji, gdyż za przekroczenie normy wynagrodzeń o 3% stawka podatkowa wynosiła 200%.
Polityka podatkowa i budżetowa.
Rząd podkreślał, że fundamentalnym elementem programu stabilizacji jest osiągnięcie równowagi budżetowej oraz daleko idące zmiany w systemie budżetowym i strukturze jego wydatków w 1990r. Zgodnie z programem budżet miał się zamknąć deficytem nie większym niż 1% PNB, podczas gdy w końcu grudnia 1989r.stanowił on 6% PNB. Cel ten miał zostać osiągnięty przez jednoczesne znaczne zmniejszenie wydatków oraz wzrost dochodów. Łącznie wydatki budżetowe miały zmniejszyć się o 3% PNB. Złożyć się na to miał spadek subsydiów odpowiadający 7% PNB, głównie wskutek praktycznego zaniechania subsydiów dla budownictwa i na transport publiczny oraz zniesienie znacznej liczby przywilejów podatkowych.
Polityka monetarna i kredytowa.
Celem tej polityki było utrzymanie stopy podaży pieniądza i kredytów na takim poziomie, który umożliwi zdławienie inflacji. Priorytetem było ograniczenie wzrostu popytu, przywrócenie wartości złotówki, a tym samym zwiększenie depozytów złotówkowych. Głównym elementem tak realizowanego programu, była polityka dodatniej, realnej stopy procentowej, która zminimalizowałaby zmniejszenie opłacalności trzymania depozytów walutowych. Taka polityka sprzyjała również wzrostowi oszczędności, ograniczaniu inwestycji, konsumpcji a przede wszystkim racjonalizacji produkcji.
Transformacja systemu ekonomicznego.
Program Balcerowicza przewidywał zasadnicze przyspieszenie procesu reform systemowych i nadanie im charakteru kompleksowego, którego efektem miało być stworzenie sprawnie funkcjonującego systemu rynkowego. Do zmian systemowych można zaliczyć między innymi swobodę kształtowania cen oraz likwidację reglamentacji i obowiązkowego pośrednictwa państwa w handlu zagranicznym, otwarcie gospodarki na świat przez wprowadzenie tzw. wewnętrznej wymienialności złotego i liberalizacji obrotu z zagranicą, reformy systemu bankowego, zasad polityki pieniężno-kredytowej oraz reformy systemu bankowego. Do pozostałych reform systemowych należały przekształcenia własnościowe, zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych, stworzenie warunków do pobudzenia konkurencji wewnętrznej i rozbicia monopoli, utworzenie rynku kapitałowego i rynku pracy. Przygotowania do zmian systemowych podjęto jesienią 1989 r, a część przygotowanych ustaw weszła w życie z początkiem 1990 r.
Tworzenie podstaw prawnych nowego systemu, powołanie do życia nowych inwestycji i uruchomienia mechanizmu rynkowego są procesem, który potrwa kilka lat. Podstawą gruntownej przebudowy gospodarki polskiej jest prywatyzacja, gdyż tylko w warunkach dominacji prywatnej formy własności środków produkcji może funkcjonować instytucjonalna infrastruktura systemu rynkowego czyli takie instytucje jak giełda papierów wartościowych, giełda walutowa, banki komercyjne.
Podstawowy dla gospodarki rynkowej dwuszczeblowy system bankowy powstał już w 1989 r. NBP stał się bankiem banków czyli bankiem emisyjnym państwa oraz centralną instytucją kredytową, dewizową i rozliczeniową. Z jego wcześniejszych oddziałów utworzono dziewięć niezależnych banków komercyjnych. Znowelizowanie prawa bankowego uniemożliwiło prze-kształcenie banków państwowych i spółdzielczych w spółki akcyjne. Sprecyzowano też przepisy dotyczące tworzenia banków przez osoby zagraniczne i z udziałem kapitału zagranicznego .Określono również formy nadzoru NBP nad bankami komercyjnymi, których liczba do połowy 1990 r. wzrosła do 24.
W drugiej połowie 1990 r. stworzono ramy prawne sprzyjające dalszej przebudowie systemu gospodarczego. Były to ustawy:
Efektem tych ustaw było sprecyzowanie pojęcia własności państwowej, zrównanie podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczy. Ustawy prywatyzacyjne dały podstawy prawne do rozpoczęcia komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych i przekształcenia ich w jedno osobowe spółki Skarbu Państwa. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej przełamała monopol państwowych instytucji ubezpieczeniowych.
PKB.
W1990 r. PKB (mierzony w cenach stałych z 1984 r.) według oficjalnych statystyk obniżył się o 12%.Był to spadek znacznie większy niż się tego spodziewano. Program przewidywał spadek jedynie o 5%.Spadek produkcji nastąpił we wszystkich sektorach gospodarki, lecz szczególnie wysoki był w sektorze przemysłowym (ok. 25%).
Ceny.
Wzrost cen był w znacznej mierze skutkiem inflacji korekcyjnej Na początku wprowadzania programu stabilizacji ceny wzrosły o ok.7,9% w styczniu 1990, 23,8% w lutym. W pozostałych miesiącach inflacja rosła w tempie 4-5% na miesiąc. Wzrost inflacji wciąż był bardzo wysoki, znacznie wyższy niż oczekiwano. W programie zakładano, że w połowie 1990 r. inflacja będzie już kontrolowana.
Pieniądze i kredyt.
Polityka monetarna była bardzo restrykcyjna. Utrzymywanie wysokiej stopy procentowej zmusiło przedsiębiorstwa do zmniejszenia zapasów. Gospodarstwa domowe ponownie zaczęły gromadzić oszczędności złotówkowe. Efektem tak prowadzonej polityki był odwrót od dolaryzacji życia gospodarczego.
Zatrudnienie i płace.
W 1990 r. zatrudnienie w sektorze uspołecznionym spadło o około 6% czyli o 1,1mln. W sektorze prywatnym nierolniczym zatrudnienie wzrosło o 555.000 miejsc. Bezrobocie wzrosło w ciągu roku z zera do około 1,1mln, a stopa bezrobocia wynosiła 6% na koniec 1990 r. Również średnia płaca realna spadła o około 25% i osiągnęła poziom z lat 1982-1984. Działanie inflacji korekcyjnej doprowadziło jednak do nagłego wzrostu płac. W związku z tym rząd zdecydował się na wprowadzenie podatku od wynagrodzeń ponad-normatywnych tzw. popiwku, który zahamował wzrost płac,
(zob. tab. 7).
Handel zagraniczny.
Następujące po sobie dewaluacje oraz liberalizacja handlu spowodowały, że eksport do krajów zachodnich wrósł o około 40% natomiast import rósł wolniej. To przyczyniło się do powstania nadwyżki w obrocie dolarowym. Eksport do obszaru byłej RWPG spadł o około 7-10% a import spadł jeszcze bardziej o 35%, co doprowadziło do powstania znacznej nadwyżki.
Tabela 7.
Wskaźniki ekonomiczne w Polsce w latach 1990-1991.
| Wyszczególnienie | ||
| Zmiana w (%) | 1990 | 1991 |
| ceny | 585,8 | 70,3 |
| PKB | -10,5 | -7,5 |
| płace realne | -24,4 | -0,3 |
| eksport | 24,7 | -18,5 |
| import | -2,5 | 24,3 |
| produkcja rolnicza | -2,2 | -2,0 |
| produkcja przemysłowa | -24,2 | -11,9 |
| stopa bezrobocia | 6,1 | 11,5 |
| deficyt budżetowy (% PKB) | 3,1 | 3,8 |
źródło:opracowanie własne na podstawie Warsaw Economy Research Institute "Poland 1993/1994". Warsaw School of Economics 1993, tab.s.36,37 i kolejne.
Oceniając realizację programu gospodarczego w pierwszych dwóch latach reform rząd podtrzymywał wyrażaną wielokrotnie opinię, że działania stabilizacyjne przyniosły nadspodziewanie dobre rezultaty w sferze finansowej i niezbyt głęboką recesję w sferze realnej. Niekwestionowanym osiągnięciem programu jest radykalne zmniejszenie inflacji, zwłaszcza w pierwszych kwartałach 1990 r. Jednak zahamowanie inflacji dokonało się na znacznie wyższym poziomie cen niż zakładał program stabilizacyjny. Przewidywano, że inflacja w pierwszym kwartale 1990 r. nie przekroczy 75% zaś w ciągu całego roku wyniesie nie więcej niż 95%, gdy tymczasem wskaźnik ten wyniósł 132%. Poza tym inflacji nie udało się stłumić, gdyż nadal występował wzrost cen rzędu 3-4% miesięcznie, co oznaczało roczną inflację rzędu 42-60%. Realizowana przez rząd Mazowieckiego reforma gospodarcza, przyczyniła się do wyraźnego spadku dochodów realnych ludności. Płace i wynagrodzenia realne były w czerwcu 1990r. niższe o ok. 38% niż w grudniu 1989 r. Natomiast w grudniu 1990 r. o ok. 31%.Ponadto zanotowano bardzo znaczny spadek realnej produkcji w sektorze uspołecznionym, a pod koniec 1990 r. istniało 6% bezrobocie.
"W świetle powyższych danych trudno w pełni zgodzić się z poglądem, że program stabilizacyjny przyniósł powodzenie w sferze finansowej, raczej należy mówić o nadmiernej stabilizacji finansowej, osiągniętej kosztem nadmiernej recesji. "Właśnie ta surowa ocena i krytyka rządowej polityki gospodarczej i związane z nią odejście rządu T. Mazowieckiego, wywarła wpływ na ekonomiczne i społeczne cele polityki rządowej w 1991 r. Z drugiej strony na te założenie wpłynęły wydarzenia polityczne w drugiej połowie 1990 r. i na początku 1991 roku, a w szczególności :
Zasady i cele polityki ekonomicznej w 1991r. przedstawiono za pomocą trzech podstawowych dokumentów "Zasad polityki społeczno-ekonomicznej" przedstawionych w Sejmie, "Ustawie Budżetowej na rok 1991",oraz Memorandum Rządu Polskiego. Mimo ostrej krytyki "planu Balcerowicza" w rządzie ponownie wicepremierem został Balcerowicz. Decyzja ta jak i zapowiedź kontynuacji dotychczasowej polityki wywołały napięcia polityczne i społeczne.
W wyżej wymienionych dokumentach przedstawiono wskaźniki ekonomiczne na rok 1991. Na kolejne lata przewidywano wzrost PKB o ok.
3,5-4%; wzrost dochodu narodowego do podziału o ok. 10%; co było wynikiem założenia ujemnego salda bilansu handlowego, wzrost produkcji przemysłowej o około 5,5% oraz szybszy wzrost inwestycji niż dochodu narodowego. Założono, że spadek stopy inflacji pozwoli obniżyć stopę procentową oraz, że spadek eksportu do ZSRR nie przekroczy 30-35%.Rząd ogłosił, że podejmie działanie interwencyjne w rolnictwie, czego wyrazem było stworzenie Agencji Rynku Rolnego. Powołano również Agencję Rozwoju Przemysłowego i Polski Bank Rozwoju. Walka z inflacją i dalsze redukcje subsydiów, w tym dla nośników energii i gospodarki mieszkaniowej i komunalnej wymagały utrzymania restrykcyjnej polityki dochodowej. Mimo wniosków związków zawodowych, ponownie ustalono wskaźnik nieopodatkowanego wzrostu dochodów w stosunku do inflacji na poziomie 0,6%.
Gwałtowne załamanie się handlu ZSRR spowodowało dramatyczne zmiany sytuacji ekonomicznej wielu przedsiębiorstw, przyspieszyło wzrost bezrobocia i poważnie zmniejszyło wpływy budżetowe. Spadające dochody oraz napięta sytuacja społeczno-ekonomiczna utrudniały realizację polityki zrównoważonego budżetu. Mimo spadku wydatków związanych z subsydiami nierównowaga budżetowa wykazała tendencje do pogłębienia się (zob. tabela. 8). Wysoka inflacja przyczyniła się do spadku opłacalności eksportu i tym samym do wzrostu importu. W konsekwencji tej sytuacji przeprowadzono w 1991 r. piętnasto procentową dewaluację złotego.
Memorandum zakładało, że proces restrukturyzacji i gospodarki pociągnie za sobą dalszy wzrost bezrobocia, a w 1991 r. liczba bezrobotnych zbliży się do 2 milionów. Jednak w następnych latach ożywienie gospodarcze powinno przyczynić się do zmniejszenia skali tego zjawiska. Program rządu zakładał również zmniejszenie przeciętnej stopy inflacji do ok. 1% miesięcznie oraz do poziomu 10% rocznie w 1993 roku.
W odróżnieniu od poprzedniego planu, w nowym planie dużo więcej miejsca poświęcono polityce dostosowań strukturalnych, a w szczególności prywatyzacji, komercjalizacji, restrukturyzacji przedsiębiorstw. Te nowe elementy miały się przyczynić do poprawy efektywności gospodarki.
Tabela 8.
Podstawowe wskaźniki ekonomiczne w Polsce w latach 1992-1993.
| Zmiana w (%) | 1992 | 1993 |
| PKB | 1,5 | 4,5 |
| produkcja przemysłowa | 3,9 | 7,4 |
| produkcja rolnicza | -12,8 | 1,5 |
| stopa bezrobocia | 13,6 | 15,7 |
| ceny | 43,0 | 35,3 |
| import | 2,5 | 17,7 |
| eksport | -11,5 | -2,8 |
| płace realne | -2,8 | 0,3 |
| deficyt budżetowy (% PKB) | 5,1 | 2,8 |
źródło: World Economy Research Institute "Poland 1993/1994", op.cit., tab.s. 52,38,36.
Program prywatyzacji na lata 1991-1993 przewidywał zmniejszenie państwowej własności przedsiębiorstw o 15% w 1991 roku, o dalsze 20% w 1992 r. i drugie tyle w 1993 r. W rezultacie własność państwowa miała się zmniejszyć o 50%.Program prywatyzacji składał się z :
W celu przyspieszenia prywatyzacji w Memorandum planowano utworzenie 12 regionalnych oddziałów Ministerstwa Przekształceń Własnościowych. Rząd zapowiedział również realizację polityki wspierania konkurencji, co wiąże się z przełamywaniem monopoli i przeciwdziałaniem praktykom monopolistycznym, udzielaniem pomocy w zakładaniu nowych firm oraz zniesieniem barier stojących na przeszkodzie przedsiębiorstwom zagranicznym. Między innymi w tym celu powołano Urząd Antymonopolowy oraz uczyniono znaczne postępy na drodze do demonopolizacji. Między innymi w sektorze handlowym trzy duże spółdzielnie detaliczne i hurtownie, które zajmowały dominującą pozycję w handlu wewnętrznym, zostały podzielone według kryterium terytorialnego, a około 70% państwowych sklepów detalicznych wydzierżawiono osobom prywatnym. Rząd założył zwiększenie udziału cen wolnych na przemysłowe towary zaopatrzeniowe i towary konsumpcyjne, oraz zmniejszenie wydatków z tytułu dotacji związanych z cenami do około 3% PKB do 1993 r.
W 1991 r. wraz z wprowadzeniem systemu renty górniczej zniesiono wymóg uprzedzania o podwyżkach cen węgla i zlikwidowano podatek od eksportu węgla. W rezultacie nastąpił wzrost cen węgla i zbliżenie ich do cen światowych. W tym samym roku zaczęto również kompleksowy program restrukturyzacji przemysłu węglowego, którego celem było zamykanie nierentownych kopalni. Rząd zaplanował również i przeprowadził reformy systemu podatkowego. Został wprowadzony podatek od wartości dodanej VAT i uzupełniający go podatek akcyzowy. Wprowadzono również progresywny podatek od dochodów osobistych o trzystopniowej skali. Dalsze reformy związane były z wprowadzeniem od 1991 roku rozliczeń w walutach wymienialnych z byłym ZSRR, Bułgarią, Czechosłowacją, Węgrami i Rumunią. Utworzono również Korporację Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych, której działanie będzie wspierane przez budżet państwa.
Proces prywatyzacji przedsiębiorstw doprowadził do znacznego rozwoju sektora prywatnego i w połowie 1993 roku w tym sektorze powstawało ponad 50% PKB i pracowało w nim prawie 60% ogółu zatrudnionych. Jednak mimo wysiłków nie udało się utrzymać założonego tempa prywatyzacji i w rękach prywatnych znalazła się 1/3 tego co założono w programie. Również nie udało się w pełni wykorzystać dla celów restrukturyzacji gospodarki pomocy finansowej. Według informacji CUP w 1992 roku efektywne przychody z przyznawanych nam kredytów były bardzo niskie (dla przykładu 5 mld USD dało zysk 0,5
mld). Również nie spełniły się oczekiwania co do sytuacji deficytu handlowego, który z roku na rok miał ulegać polepszeniu. W 1992 r. polski eksport, liczony w cenach detalicznych wzrósł w stosunku do 1991 r. o 14%, jednak po uwzględnieniu denominacji złotówki nastąpił jego kilkunasto procentowy spadek.W1992 r. nie zahamowano importu konsumpcyjnego. Wzrósł on w tym okresie w stosunku do 1991 r. o 55 bln. zł, a nadwyżka importu nad eksportem wzrosła z 6,5bln zł na koniec 1991 r. do 40 bln. złotych na koniec 1992 r.
Według założeń planu Balcerowicza uchwalonych przez Sejm w 1989, inflacja miała obniżyć się w ciągu 6 miesięcy do poziomu 1% w skali miesiąca. Jednak mimo prowadzenia restrykcyjnej polityki nie udało się obniżyć inflacji do 10%. Jak widzimy w tabeli 8 w 1992 r. inflacja wyniosła 43%, a w 1993 r. 35,7%. Inflacja wciąż należy w Polsce do najwyższych w Europie (w Czechach i na Węgrzech jest dziesięciokrotnie niższa).
Realizacja programu Balcerowicza przyniosła wiele korzystnych zmian w gospodarce w postaci znacznego zwiększenia ilości prywatnych jednostek gospodarczych, zrównoważenia rynku wewnętrznego, wewnętrznej wymienialności złotego. Dzięki tym reformom Polska zaczęła przypominać gospodarkę rynkową. Podsumowanie polskich reform pod koniec 1992 roku stanowi tabela 9 .
Tabela 9.
Stopień urynkowienia gospodarki polskiej na koniec 1992 roku.
| prywatyzacja | udział sektora prywatnego w PKB 45,4% |
| liberalizacja cen | ceny w 95% wolne |
| system kursu walutowego | zunifikowany kurs złotówki, pełzająca dewaluacja w stosunku do koszyka pięciu walut |
| polityka pieniężna | niezależny Bank Centralny i sieć państwowych oraz prywatnych banków handlowych |
| handel zagraniczny | liberalizacja importu, poziom ceł średnio 14% |
| inwestycje zagraniczne | brak limitów określających udział kapitału obcego w przedsiębiorstwach |
źródło: Gawlikowska-Hueckel "EWG-Polska" op.cit.,tab. s.216.
Mimo to jednak prowadzenie restrykcyjnej polityki dochodowej oraz przyjęcie za główny priorytet stłumienie inflacji przyczyniło się do wielkiej krytyki tego programu i wzrostu niezadowolenia społecznego. Przeciwnicy Balcerowicza uznali, że efekty realizacji programu są bardzo dalekie od jego założeń. Rzeczywistymi efektami realizacji programu w latach 1989-1993 było bezrobocie sięgające 3 mln osób, pogłębienie się pauperyzacji ogromnej większości społeczeństwa (40%ludzi żyło w 1993 r. poniżej minimum socjalnego),
zmniejszenie się realnych płac, rent i emerytur o ok.30% i o 50% dochodów rolników, oraz znaczny regres w pozostałych dziedzinach życia jak kultura, oświata, szkolnictwo, służba zdrowia itd.
Jednym z wyników wprowadzania szeregu kompleksowych reform systemu państwowego w latach 1989-1993 by wzrost rozczarowania społecznego. Pojawiło się ono zarówno z powodu braku radykalnej poprawy sytuacji materialnej ludności (pomimo utrzymania wysokich wręcz rosnących wydatków na cele społeczne w wysokości 15-30% PKB), jak i spowolnienia oczekiwanych reform politycznych. Wszystko to ułatwiło partiom post-komunistycznym, odbudowę wpływów politycznych przy okazji kolejnych wyborów parlamentarnych w Polsce.
We wrześniu 1993 r. polski elektorat głosując na zreformowaną partię socjalistyczną i chłopską, które rządziły w kraju przed 1989 rokiem zapewnił im absolutną większość w parlamencie. Głównym zadaniem dla nowych władz stało się utrzymanie stabilizacji w kraju i kontynuacja procesu przeobrażeń polskiej gospodarki. W tym samym okresie pojawiły się fatalistyczne prognozy "rodzącego się zagrożenia" odwrócenia się od kierunku dotychczasowych reform i groźba zaprzepaszczenia osiągnięć gospodarczych z lat ubiegłych.
W okresie rządów koalicja SLD-PSL zaproponowała program "Strategia dla Polski". Według Danuty Hubner "program ten jest przykładem makroekonomicznego programu stabilnego wzrostu, w którym główną rolę odgrywają makroekonomiczne agregaty z obszaru równowagi wewnętrznej i zewnętrznej jak inflacja, bezrobocie i zadłużenie, oraz szeroko zdefiniowane sektory typu wieś, zabezpieczenie społeczne, banki. "Strategia" przyjęła neoklasyczne założenie, że zmiana gospodarcza musi odbywać się w warunkach makroekonomicznej stabilizacji i ograniczonej inflacji. "Strategia" pojawiła się w określonym momencie historycznym, w okresie pewnego zmęczenia transformacją, silnego zapotrzebowania na pewien program, który wyzwoli nową falę przyzwolenia społecznego na kontynuację reform".
Nowe rządy kontynuowały kilka podstawowych zasad jak:
Priorytetami rządzącej koalicji były: szybki wzrost gospodarczy, stabilizacja systemu makroekonomicznego, poprawa warunków życia, zmniejszenie inflacji cenowej, równoważenie bilansu handlowego, jak również szybka integracja z Unią Europejską. Uzupełnieniem "Strategii dla Polski" stał się "Pakiet 2000", średniookresowy program gospodarczy przyjęty przez Radę Ministrów w 1996 roku. Zasadnicze hasła tego programu to wzrost, stabilizacja i konkurencyjność. Jego autor wicepremier Grzegorz Kołodko podkreślał, że wprowadzenie zaproponowanych w nim rozwiązań wpłynie na utrzymanie pozytywnych tendencji w gospodarce i dalszy rozwój.
Podstawy ekonomiczne.
Po gwałtownym spadku produkcji w latach 1990 i 1991, Polska stała się pierwszym krajem, który zaczął odnotowywać wzrost gospodarczy. Istotnym sukcesem było również opanowanie inflacji, którą udało się w 1993 roku zatrzymać na poziomie 35,3%. Tendencja wzrostowa towarzyszyła również innym sektorom gospodarki, a w latach 1994-1997 jeszcze bardziej się umocniła. Po początkowym okresie, w którym popyt był pobudzany przez eksport, od 1993 roku dominującym czynnikiem wzrostu stało się spożycie. W 1995 roku inflacja obniżona została do poziomu 14,9%. Wzrost zróżnicowania dochodów oraz bezrobocie wymusiły wzrost nakładów budżetowych dla bezrobotnych i dotowania wcześniejszych emerytur. Wiele trudności przysparzała zmiana zachowania i organizacji przedsiębiorstw państwowych, a w szczególności ich przekształcenie w jednostki osiągające i nastawione na zysk.
Produkcja.
Od 1992 r. PKB zaczął wzrastać i w latach 1994-1997 towarzyszyła mu już tylko tendencja wzrostowa. W 1994 r. PKB wzrósł o 5,2%, a rok później osiągnął rekordową wielkość 7,0%. Od 1996 r. nastąpił niewielki spadek tendencji wzrostowej i PKB rósł w tempie około 6% rocznie. Szczególne znaczenie dla gospodarki miał wzrost produkcji przemysłowej. Konsekwencją zmian produkcji, stały się zmiany w strukturze produkcyjnej gospodarki. Udział przemysłu ciężkiego zmalał podczas gdy wzrósł udział przemysłu środków transportu, paliw i żywności. Zmieniła się również struktura zatrudnienia. Następował stały spadek zatrudnienia w przemyśle, na korzyść usług. Wiele nowych przedsiębiorstw dobrze radziło sobie w nowych warunkach gospodarczych, jednak wciąż duże przedsiębiorstwa państwowe, jak kopalnie, stocznie i huty źle radziły sobie w istniejących warunkach. Ich zadłużenie wzrastało, a wraz z nim obciążenia dla budżetu państwowego.
Handel zagraniczny.
Po dość dynamicznym wzroście w pierwszych dwóch latach transformacji, tempo wzrostu eksportu zaczęło obniżać się na korzyść wzrostu importu. W rezultacie Polska zaczęła odnotowywać deficyty w handlu zagranicznym. Według ekonomistów gwałtowny wzrost importu wynika z oddziaływania trzech czynników. Czynniki te to zmieniająca się struktura gospodarki, oczekiwanie na zmiany podatkowe i kursów wymiany oraz nadwyżka popytu nad podażą. Od 1994 roku eksport zaczął ponownie wzrastać, gdyż nastąpiło ożywienie w Europie Zachodniej jak również ze względu na wzrost konkurencyjności produktów polskich. Kondycję polskiej gospodarki poprawiły również porozumienia związane z obsługą zadłużenia z Klubem Paryskim oraz z Klubem Londyńskim. W ich wyniku część długu została umorzona, a spłaty rat kapitałowych do 2002 roku pozostaną na stałym poziomie. Porozumienia te znacznie poprawiły wskaźniki zadłużenia zagranicznego, jednak mimo to Polska wciąż jest jednym z najbardziej zadłużonych państw w Europie Środkowej.
Wzrost cen.
Dzięki podjętym reformom w ramach planu Balcerowicza udało się zahamować hiperinflację, jednak wciąż poziom inflacji kształtował się na zbyt wysokim poziomie, a tempo zmniejszania się inflacji uległo spowolnieniu. Na wzrost cen miała wpływ przede wszystkim stopniowe wprowadzanie cen rynkowych energii elektrycznej, cen środków transportu publicznego i czynszów kontrolowanych przez państwo, a także wprowadzenie podatku VAT. Mimo wprowadzenia restrykcyjnej polityki podatkowej i pieniężnej nie udało się zbić inflacji do poziomu jednocyfrowego. Jednym z sukcesów było zahamowanie tempa wzrostu deficytu budżetowego, który spadł poniżej 3% PKB co sprawia, że Polska spełnia kryterium z Maastricht.
Zatrudnienie.
W pierwszych latach transformacji bezrobocie z zerowego osiągnęło jeden z najwyższych wskaźników w Europie sięgając w 1994 roku 16% ogółu zatrudnionych. Tym samym Polska podzieliła się na regiony mniej lub bardziej dotknięte tym zjawiskiem, co sprawiło że różnice regionalne jeszcze bardziej powiększyły się. Od 1995 r. Polska odnotowuje nieznaczne spadki bezrobocia, które w opinii wielu specjalistów w znacznej części nie wynikają z poprawienia się sytuacji na rynku pracy lecz ze zmniejszenia liczby zarejestrowanych bezrobotnych, którym przestał przysługiwać zasiłek dla bezrobotnych. Wciąż wysoki odsetek bezrobotnych jest wynikiem postępującej restrukturyzacji przedsiębiorstw szczególnie tych dużych, które w niewielkich aglomeracjach miejskich stanowiły główne źródło dochodów ludności. W wyniku wzrastającego niezadowolenia społecznego władze podjęły działania mające złagodzić wpływ wysokiego bezrobocia w regionach objętych kryzysem. W tym celu stworzono kredyty preferencyjne w ramach Funduszu Pracy, które zostały wykorzystane do walki z bezrobociem w regionach najbardziej dotkniętych. Wprowadzono również ulgi podatkowe, a także ulgi na szkolenie dla inwestorów, którzy stworzą nowe miejsca pracy w regionach o największym bezrobociu.
Tabela 10.
Sytuacja ekonomiczna w Polsce w latach 1994-1999.
| Zmiana w(%) | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999* |
| PKB | 5,2 | 7,0 | 6,1 | 7,0 | 4,9 | 4,5 |
| stopa bezrobocia | 16 | 14,9 | 13,2 | 10,3 | 10,4 | 10,8 |
| ceny | 32,2 | 27,8 | 19,9 | 14,9 | 11,8 | 7,6 |
| płace realne | 0,5 | 3,0 | 5,7 | 6,0 | 5,6 | 5,9 |
| eksport | 21,9 | 32,8 | 10,3 | 9,0 | 3,9 | 2,6 |
| deficyt budżetowy (%PKB) | 2,7 | 2,6 | 2,5 | 1,4 | 2,3 | 2,3 |
| saldo handlu zagranicznego (% PKB) | 0,6 | 0,5 | -2,8 | -5,0 | -5,6 | -6,8 |
| PKB per capita w USD** | 5900 | 6600 | 6900 | 7500 | 8000 | 8500 |
Uwagi:
* prognozy
** PKB per capita według parytetu siły nabywczej
źródło: opracowanie własne na podstawie IBnGR. Rzeczp.25 kwiecień 1997 s.13, 25 lipiec 1997,s.12 , Rzeczp z 29 stycznia 1999 s.11 oraz
Research reports Wiener WIIW No 243 luty 1998, s.43.
Rok 1999 podobnie zresztą jak 1998 ma być kolejnym rokiem, w którym Polska odnotuje wzrost powyżej 4%. Prognozy są dobre bo przewidują dalszy spadek inflacji i niewielki wzrost bezrobocia. Złoty pomimo trudności związanych z powodzią i kryzysem rosyjskim pozostał stabilny w przeciwieństwie do czeskiej korony. Wynika to między innymi ze znacznie lepszych danych makroekonomicznych gospodarki polskiej. W Polsce odnotowano o wiele wyższą stopę wzrostu niż w Czechach, szybszy przyrost produktywności, postęp w reformach strukturalnych, rosnące rezerwy dewizowe i mniejszy deficyt w handlu zagranicznym. Z kolei pozycja Polski w handlu zagranicznym uległa pogorszeniu i właśnie ten stan może zaszkodzić rozwojowi gospodarczemu w przyszłych latach. Tak pozytywne oceny naszej gospodarki nie oznaczają jednak, że znacznie wyprzedziliśmy w osiągnięciach transformacyjnych naszych południowych sąsiadów. W niektórych dziedzinach wciąż pozostajemy daleko w tyle. Przykładem tego jest liberalizacja rynku kapitałowego, dla przykładu dzienny obrót dewizami ma w Polsce wartość ok. 0,5 mld USD, a w Czechach dziesięciokrotnie więcej. Oprócz tego w Polsce w wyniku dużej prywatyzacji przeszło w ręce prywatne o połowę mniej przedsiębiorstw bo zaledwie 1/4 a w Czechach aż1/2. W związku z tym w Polsce tylko 60% PKB jest wytwarzane w sektorze prywatnym, w Czechach 75% PKB. Poza tym mimo rekordowych napływów inwestycji wciąż ich wielkość na głowę mieszkańca pozostaje w tyle za innymi państwami, a PKB per capita również znacznie odbiega od osiąganego w Czechach.
Pomimo zadowalających wskaźników makroekonomicznych w Polsce niezbędna jest kontynuacja reform rynkowych, ich przyspieszenie szczególnie jeśli chodzi o prywatyzację sektora górniczego, którego rosnące zadłużenie stanowi z roku na rok coraz większe obciążenie dla budżetu państwowego. Według wielu specjalistów pomimo tego, że oficjalny deficyt budżetowy jest całkiem niski, to bez ograniczenia wydatków rządowych niezwykle trudne będzie obniżenie inflacji i utrzymanie tempa wzrostu gospodarczego. Mimo wysokiej stopy wzrostu gospodarczego, inflacja w Polsce wciąż jest zbyt wysoka co może utrudnić dalszy wzrost gospodarczy. Prognozy wydają się jednak bardzo obiecujące i być może już w 1999 roku Polska będzie odnotowywała jednocyfrowy wzrost cen. Niezbędne jednak wydaje się w najbliższych latach ustabilizowanie kursu walutowego (zamiast obecnej pełzającej dewaluacji), bardziej skuteczna kontrola podaży pieniądza i polityki stóp procentowych, znaczne obniżenie wydatków państwowych (np. poprzez likwidację subsydiów dla sektora państwowego
i rolnictwa), redukcja obciążeń podatkowych wraz z ograniczeniem ulg i zwolnień. Tymczasem kierunki niezbędnych zmian należą do tych, które niechętnie się podejmuje z uwagi na małą popularność polityczną.
Przed rządzącą koalicją rządową stoi bardzo wiele wyzwań w tym przeprowadzenie czterech najważniejszych reform sektora publicznego a mianowicie reformy samorządowej, ubezpieczeń społecznych, szkolnictwa i służby zdrowia.
Szacunek kosztów zamierzonych reform jest dramatyczny, co oznacza, że zapowiedziany program naprawy Rzeczypospolitej może się zmniejszyć i odwlec w czasie bo możliwości są ograniczone. Być może trzeba będzie szczerze powiedzieć społeczeństwu, w jakim stanie jest państwo i na co nas stać. A tego żaden polityk nie lubi. To właśnie będzie chwila prawdy. Najprostszym wnioskiem dla zbyt wysokich kosztów przeprowadzenia reform byłoby jednak wypracowanie i pokazanie publiczności harmonogramu reform na cztery lata, zwłaszcza że niektóre z projektów reform są jeszcze nie do końca dopracowane merytorycznie i finansowo np. reforma służby zdrowia czy też reforma szkolnictwa.
Już od 1999 roku Polaków czekają istotne zmiany, czy ich kierunek okaże się słuszny to naprawdę obiektywnie będą mogły ocenić następne pokolenia. Jedno nie ulega wątpliwości, że są one konieczne, gdyż tak naprawdę proces transformacji w głównej mierze zależy od wprowadzania reform mających charakter długookresowy. Na razie koalicja rządowa boryka się z coraz większymi trudnościami. Wydaje się, że przyzwolenie społeczne na dokonywanie reform wyczerpuje się. Wiele problemów związanych jest z reformą służby zdrowia, a także szkolnictwa. Po strajkach anestezjologów, również rolnicy wyrazili swoje niezadowolenie obecną sytuacją w rolnictwie, paraliżując transport w całym kraju. Narastające wciąż żądania poszczególnych grup zawodowych zagrażają lub mogą całkowicie uniemożliwić reformy, na które i tak nie ma już w budżecie więcej pieniędzy. Czy rządowi polskiemu uda się stłumić strajki i zrealizować do końca zaplanowane reformy pokaże najbliższa przyszłość. Jest to bardzo ważna kwestia dla Polski, której powinno zależeć na utrzymaniu dotychczasowego kierunku zmian, który do tej pory spotykał się z przychylnymi ocenami UE.
W Czechach, które do niedawno pokazywane były jako wzór dla innych krajów między innymi brak reform sektora publicznego zadecydował o kruchości procesu transformacji i przyczynił się do kryzysu. Być może Polsce uda się dzięki głębokim reformom i przeobrażeniom strukturalnym utrzymać wzrost gospodarczy na dotychczasowym poziomie, co sprawi że w szybszym tempie dogonimy kraje 15-tki i będziemy mogli stać się pełnoprawnymi członkami U.E. Póki co wydaje się, że również opinia społeczna sprzyja kierunkowi dotychczasowych reform, których przeprowadzenie niewątpliwie zależy od jej przyzwolenia. Wydaje się więc, że wszystko w rękach polityków, którym jedynie nie powinno zabraknąć odwagi w popieraniu i wdrażaniu często niepopularnych decyzji.
Reformy gospodarcze w Czechosłowacji zaczęto wprowadzać na początku 1991r. W odróżnieniu od innych państw Europy Środkowo-Wschodniej, Czechosłowacja miała bardzo niewiele czasu na przygotowanie projektu reform, jak również na wprowadzenie niezbędnych kroków przygotowawczych. Dopiero na początku drugiego kwartału 1990 r. zaczęto wprowadzać w przyspieszonym tempie pierwsze z reform tzw. środki przygotowawcze.
Po pierwsze zreformowano system bankowy. Jednym z dostosowań do nowej struktury bankowej było ustalenie stopy dyskontowej na poziomie 4%. Po drugie wprowadzono mieszany system cen ustalanych centralnie i cen zdecentralizowanych. W nowym systemie ceny wahały się w przedziale od cen centralnych do cen umownych. Mimo to jednak ceny umowne pozostawały nadal pod kontrolą państwa, a więc ta liberalizacja była bardzo niewielka.
Po odejściu od systemu centralnego planowania i wprowadzeniu reform w sektorze bankowym, zmiany systemowe skoncentrowane zostały na deregulacji życia gospodarczego. W 1990 r. podjęto wysiłki, aby stworzyć prawne i instytucjonalne podstawy dla rozwoju gospodarki rynkowej. Najważniejsze zmiany legislacyjne dotyczyły dopuszczenia działalności przedsiębiorstw prywatnych w różnych dziedzinach gospodarki, zlikwidowano monopol na handel zagraniczny, prawo o spółkach joint venture dopuściło nawet 100% udział kapitału zagranicznego.
Zaczęto również proces restrukturyzacji państwowych przedsiębiorstw w mniejsze i bardziej niezależne spółki. Ustawodawstwo dotyczące handlu zagranicznego zostało zmienione tak, aby umożliwić wszystkim podmiotom gospodarczym zarówno eksport towarów jak i import nakładów niezbędnych do ich produkcji. Zmodyfikowano również prawo spółdzielcze tak, aby dać ich członkom prawo własności ziemi, pod warunkiem że nadal będzie ona wykorzystywana w celach rolniczych. Aby przyciągnąć kapitał zagraniczny wprowadzono bardziej liberalne regulacje dotyczące handlowej wymiany międzynarodowej oraz znaczenie bardziej korzystne prawo podatkowe dla zagranicznych inwestorów niż dla krajowych przedsiębiorstw. Prawo dotyczące prywatyzacji i małych przedsiębiorstw państwowych weszło w życie w październiku 1990 r. Przewidywało ono między innymi sprzedaż wszystkich tych przedsiębiorstw na przetargach publicznych w ciągu 1991 r.
Rząd podjął również kroki, aby zlikwidować nierównowagę w wymianie z zagranicą. Ustalił więc 8 stycznia 1990 r. kurs korony w stosunku do dolara na poziomie 1USD-17 kcs, co stanowiło znaczną deprecjację korony. "Turystyczny" kurs wymiany został wprowadzony na jeszcze bardziej zdewaluowanym poziomie. Kurs dewizowy zdewaluowano dodatkowo w październiku 1990 r. co sprawiło, że zamiast 24 kcs per USD, na koniec roku za jednego dolara płacono 28 kcs. Podjęto również kilka ważnych środków o charakterze cenowym. Ponieważ ceny były w 1990 r. w większej części kontrolowane, rząd podjął kroki, aby zlikwidować zniekształcenia cen. 9-ego lipca rząd podniósł ceny żywności średnio o 25%, co pozwoliło obniżyć subsydia o ponad 3% PKB. Społeczeństwu zrekompensowano ten wzrost cen poprzez comiesięczne transfery wypłat 140 kcs ( blisko 5% średniej pensji) na osobę.
Drugie dostosowanie rozpoczęte również w lipcu, było wynikiem rozwoju sytuacji zewnętrznej, w związku z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym w byłym ZSRR, które było źródłem prawie całego importu ropy naftowej. Czechosłowacja została zmuszona do kupna ropy naftowej na rynku światowym, na którym ceny wrosły w wyniku kryzysu na Środkowym-Wschodzie. Ceny benzyny i ropy naftowej wzrosły od lipca do października, tak że były dwukrotnie wyższe od poziomu cen na początku1990 r. Od października 1990 r. banki komercyjne zostały zmuszone do podniesienia stopy dyskontowej, która wzrosła z i osiągnęła poziom 8,5% na koniec roku. W związku z malejącą liczbą depozytów wprowadzono ich wyższe oprocentowanie, które wahało się w przedziale 7-14%. Nowy rząd wprowadził również zasady nowej orientacji polityki makroekonomicznej, deklarując w ten sposób potrzebę wprowadzenia restrykcyjnej polityki budżetowej i monetarnej. Budżet państwowy opracowany przez poprzedni rząd został zaakceptowany i miał wykazać nadwyżkę w wysokości 1% PKB.
Mimo, że przygotowania do reform zaczęły się na początku 1990 r. rząd przejściowy zadziałał szybko w kilku relatywnie niekontrowersyjnych obszarach, rozwijając obszerną strategie reform i budując wokół tego zrozumienie. Propozycje wprowadzenia programu szybkich reform zostało w pełni poparte przez nowy rząd, utworzony po czerwcowych wyborach. Wyrazem tego poparcia był dokument zatytułowany "Scenariusz Reform Gospodarczych" przedłożony do akceptacji parlamentowi we wrześniu 1990 roku.
Głównym zadaniem tego dokumentu było wprowadzenie:
Ekonomiczna sytuacja w 1990 r. była zdominowana przez pogłębiające się trudności handlowe z krajami ZSRR oraz innymi krajami RWPG, będące wynikiem nowych dostosowań, a także pierwszych kroków reform w tych krajach. Wprowadzenie radykalnych reform od 1 stycznia 1991 roku zbiegło się ze znacznym pogorszeniem warunków zewnętrznych związanych ze zmianą w układzie handlowym z członkami byłej RWPG, która wprowadziła ustalenia cen na poziomie światowym oraz system rozliczeń w walutach wymienialnych. Handel z krajami RWPG stanowił ponad 50% czechosłowackiego eksportu i importu. Wprowadzenie cen światowych doprowadziło do wzrostu stopy inflacji i pogorszenia się terms of trade. Od 1990 roku większość handlu z RWPG była denominowana w rublach transferowych. Zniesienie rozliczeń w rublach oznaczało pięciokrotny wzrost cen (w koronach) importu i eksportu z krajów RWPG.
W związku z wprowadzeniem rozliczeń w walutach wymienialnych, towary czechosłowackie straciły swoją przewagę w stosunku do towarów z innych krajów RWPG, co doprowadziło do spadku eksportu. Ponadto do spadku eksportu przyczynił się kryzys gospodarczy w ZSRR, a także presja reform ekonomicznych i dostosowań w pozostałych krajach RWPG przyczyniła się do znacznego zmniejszenia się zdolności importowej w tych krajach. Na reformy gospodarcze w Czechosłowacji miał również wpływ wzrost cen ropy naftowej na rynkach światowych, spowodowany kryzysem na Środkowym-Wschodzie. Rozpad RWPG oraz utrata dotychczasowych rynków eksportowych sprawiły, że Czechosłowacja potrzebowała w pierwszym roku reform podjęcia szczególnych wysiłków stabilizacyjnych, gdyż niekorzystne warunki zewnętrzne mogły ograniczyć i utrudnić dalsze reformy gospodarcze.
Program ten zakładał znaczną liberalizację cen oraz handlu zagranicznego, a także program szybkiej prywatyzacji. Bardzo niekorzystne warunki zewnętrzne wywarły presję na natychmiastowe wprowadzanie reform, jednak jednocześnie pogorszyły się oczekiwania w stosunku do inflacji oraz bilansu płatniczego. Aby zminimalizować ryzyko niestabilności finansowej w krytycznej, początkowej fazie reform, polityki strukturalne zostały wsparte pakietem polityk finansowych wprowadzających sztuczny kurs wymiany, restrykcyjną politykę podatkową, monetarną oraz dochodową.
Liberalizacja cen.
Głównym założeniem reform strukturalnych w Czechosłowacji była liberalizacja cen, które były administracyjnie ustalane od ponad 40 lat. Od 1 stycznia 1991 roku znaczna część cen dóbr i usług została zliberalizowana i to zarówno na szczeblu producenta jak i zbytu. Ceny dóbr użyteczności publicznej, transportu oraz czynsze pozostały pod regulacją podobnie jak lekarstwa. Dodatkowo wprowadzono również czasową kontrolę cen na dobra pierwszej potrzeby oraz na ceny żywności, aby zapobiec spekulacyjnemu wzrostowi cen. Powodem tego był przede wszystkim brak konkurencyjności oraz tradycji w ustalaniu cen oraz monopolistyczna struktura wielu przemysłów, które mogłyby doprowadzić do nieuzasadnionego wzrostu cen w okresie po liberalizacji. Ta czasowa kontrola została wyeliminowana w listopadzie 1991 roku.
Liberalizacja cen została połączona ze zniesieniem subwencji. Po wcześniejszym zniesieniu subsydiów na żywność, od 1-ego stycznia 1991 roku zniesiono je również na dobra przemysłowe. Po początkowym odroczeniu, w maju 1991 r. wyeliminowano także subsydia na prawie wszystkie produkty energetyczne. W rezultacie ceny węgla wzrosły o około 240%, ceny gazu o 100%, ogrzewania o 320%. Częściowa kompensacja dla tego wzrostu cen została przyznana dla emerytów, rencistów oraz rodzin z dziećmi, w postaci miesięcznego dodatku w wysokości 80 kcs. na osobę (co było odpowiednikiem 2% średniej pensji). W wyniku reform subsydia budżetowe, które wynosiły około 16% PKB w 1989 roku, zostały obniżone do około 7% PKB. Program liberalizacji zakładał pozostawienie subsydiów dla rolników (wynoszących 3% PKB), aby częściowo utrzymać minimalne ceny dla pewnej liczby produktów. Utrzymano również subsydia dla transportu kolejowego, drogowego i miejskiego (nieco powyżej 1% PKB) oraz subsydia dla budownictwa mieszkaniowego około 1% PKB, aby tak aby wkrótce ją zapewnić niskie oprocentowanie kredytów i pożyczek i utrzymać zarządzane przez państwo mieszkania czynszowe. Oczekiwano, że zmieni się drastycznie poziom cen na początku 1991 roku, nie tylko ze względu na liberalizację i zmniejszenie subsydiów (dotacji), ale również ze względu na zewnętrzne czynniki, do których należały wymienione już wcześniej zmiany w umowach handlowych z krajami RWPG oraz wzrost cen na ropę naftową na światowych rynkach. Według szacunków ten zewnętrzny czynnik mógł doprowadzić do 300% wzrostu cen na niektóre importowane surowce. Podobnie również mogła wpłynąć na ceny dewaluacja korony. Bardzo ważnym wyzwaniem w pierwszym stadium reform było zapewnienie, aby wzrost cen nie przyczynił się do powstania inflacji. Sformułowanie polityki fiskalnej i monetarnej opierało się na bardzo konserwatywnych celach ograniczających początkowy wzrost cen do 25% i stopę inflacji na koniec roku do 5%.
Liberalizacja wymiany handlowej.
Otwarcie gospodarki na współpracę z zagranicą było drugim głównym założeniem reform. Aby przywrócić czy też wprowadzić zasady konkurencyjności i wyrównać poziom cen krajowych do poziomu światowego, zniesiono wszelkie restrykcje handlowe i ograniczenia od 1-ego stycznia 1991 r. Pod kontrolą pozostały jedynie transakcje kapitałowe, aby zminimalizować ryzyko destabilizacji spowodowanej odpływem kapitału. Również tylko niektóre produkty strategiczne wymagały uzyskania licencji importowych.
Od 1-ego lutego 1991 roku zyski firm mogły być dowolnie remitowane. Dodatkowo zniesiono również system dodatków i subsydiów, który wypełniał lukę istniejącą między cenami krajowymi a światowymi, jak również subsydia na towary eksportowane do krajów zachodnich. Zniesiono także licencje eksportowe na znaczną część produktów.
Bardzo duży wpływ na liberalizację wymiany handlowej miało rozwiązanie dotychczasowych umów handlowych z krajami RWPG. Od 1-ego stycznia 1991 r. handel z członkami RWPG opierał się na światowych cenach i płatnościach dokonywanych wyłącznie w walutach wymienialnych, które zastąpiły bilateralne lub multirateralne porozumienia. Wraz z tym nowym przystosowaniem, jasne stało się, że handel z byłymi partnerami został zagrożony. Szczególnie wyraźne było to w przypadku największego partnera Czechosłowacji - ZSRR, który nie był w stanie regulować swoich należności w walutach wymienialnych. Aby uniknąć utraty tych rynków, do których kierowano znaczną część dóbr przemysłowych,
(a które trudno byłoby zastąpić innymi w krótkim czasie) ustalono listę dóbr, którymi można było handlować na podstawie porozumień dwustronnych z tymi krajami. Razem z liberalizacją importu wprowadzono tymczasową 20% dopłatę na wszystkie importowane dobra. Ta dopłata została zmniejszona do 15% w połowie 1991 roku, zupełnie znieść w związku z reformą systemu celnego. Inwestycje zagraniczne były promowane zarówno w związku z przeprowadzaniem reform strukturalnych jak i w szczególności z programem prywatyzacji. Prawo o spółkach joint ventures oraz dla filii zachodnich przedsiębiorstw, przewidywało przyznanie im znacznie korzystniejszych warunków niż dla przedsiębiorstw krajowych. Dodatkowo zagraniczni inwestorzy mogli dowolnie repatriować zyski.
Polityka podatkowa.
Polityka podatkowa została zaplanowana tak, aby wesprzeć proces uwalniania się gospodarki spod kontroli państwa, oraz aby pomóc w stabilizacji gospodarki w bardzo ciężkim dla niej momencie po wielkim "big bang" i szoku związanym z pogorszeniem się terms of trade. W związku z trudną sytuacją gospodarczą kraju zmniejszono o 10-20% i ujednolicono podatki od zysku oraz ograniczono do trzech liczbę stawek podatku obrotowego.
Polityka pieniężna i budżetowa.
Polityka pieniężna miała charakter restrykcyjny, aby utrzymać kurs wymiany i zapobiec inflacji, której obawiano się po uwolnieniu cen i ograniczeniu subsydiów. Wprowadzono nowe prawo bankowe, które promowało niezależność Banku Narodowego i rozwój konkurencyjnego systemu bankowego (uwzględniając wejście banków zagranicznych). Podstawowymi założeniami tych polityk było przyspieszenie procesu transformacji poprzez dalsze zmniejszenie dotacji i subsydiów, zapobieganie spirali inflacyjnej poprzez ograniczenia wydatków państwa. Polityka pieniężna zakładała 30% wzrost cen przy kursie wymiany 24 kcs. za dolara oraz spadek dochodu narodowego o 10%.
Polityka dochodowa.
Kolejnym czynnikiem stabilizacyjnym była polityka dochodowa. Ogólne porozumienie zawarte między rządem i pracownikami przewidywało, że realna płaca nie spadnie więcej niż o 12% na koniec pierwszego kwartału 1991 roku (w porównaniu z grudniem 1990 r.) i na koniec 1991 r. płaca realna nie powinna obniżyć się o więcej niż 10% w porównaniu z poprzednim rokiem. Ponadto porozumienie wprowadziło płacę minimalną jak i ograniczenia wzrostu płac. Za nadmierny ich wzrost przedsiębiorstwa podobnie jak w Polsce miałyby być karane podatkiem od nadmiernego wzrostu wynagrodzeń, za wyjątkiem przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 25 osób.
Prywatyzacja.
W odróżnieniu od Polski i Węgier, Czechosłowacja zaczęła prywatyzację od zera. W 1989 roku nadal przeważała własność państwowa, jedynie 1,2% siły roboczej i 2% zarejestrowanych przedsiębiorstw znajdowało się w rękach prywatnych. Ten niewielki odsetek nie zmienił się znacznie w 1990 roku, gdyż oficjalne statystyki nadal przypisywały zaledwie 4% PKB do sektora prywatnego.
Prywatyzacja stała się jednak jednym z głównych założeń transformacji począwszy od 1990 roku. Program zakładał trzy strategie. Pierwsza z nich zakładała zwrot własności ich poprzednim właścicielom lub potomkom, druga sprzedaż małych przedsiębiorstw podczas publicznych aukcji. Trzecia strategia dotyczyła prywatyzacji dużych i średnich przedsiębiorstw, która miała się odbywać różnymi metodami, m.in. drogą: aukcji, ofertową, sprzedaży bezpośredniej i metodą kuponową. W trybie "małej prywatyzacji" w oparciu o ustawę z 25 października 1990 roku, sprywatyzowano w ciągu 1991 roku ponad połowę obiektów przeznaczonych do tej formy prywatyzacji. W Czechach było to około 14 tys. obiektów wartości 16 mld. koron, na Słowacji ponad 4 tys. obiektów wartości około 5 mld. koron. W trybie "wielkiej prywatyzacji", w oparciu o ustawę z 26 lutego 1991 roku przeznaczono do prywatyzacji w dwóch turach większość 4,5 tysiąca przedsiębiorstw państwowych o łącznej wartości około 3,5 biliona koron z tego 6% metodą kuponową. Metoda kuponowa zakładała, że każdy obywatel powyżej 18-ego roku życia będzie uprawniony do bezpłatnego nabycia kuponów o wartości 1000 koron, co stanowiło około 35 USD lub tygodniową średnią pensję.
Prywatyzacja kuponowa okazała się jedyną metodą, która umożliwiła osiągnięcie prywatyzacji na tak dużą skalę, w równie krótkim czasie. Mimo, że na przykład Polska i Rumunia miały uchwalone ustawy zakładające masową prywatyzację, były daleko za Czechosłowacją we wprowadzaniu ich w życie. Niewątpliwie główną zaletą prywatyzacji kuponowej było tempo w jakim udało się ją przeprowadzić. Jednak tak naprawdę nic nie zmieniła ona w strukturze własności prywatyzowanych przedsiębiorstw. Firmy te są zarządzane przez banki, w których nadal dominuje własność państwa i brakuje wyszkolonych kadr. Nie przeprowadzono także niezbędnych zmian w tych przedsiębiorstwach, a więc nie zmodernizowano procesów produkcyjnych, nie podwyższono wydajności pracy, gdyż wymagałoby to redukcji w zatrudnieniu, a także sporych nakładów finansowych. Tak więc prywatyzacja kuponowa nie poprawiła sytuacji przedsiębiorstw, a w perspektywie średniookresowej doprowadziła wiele z nich do krytycznej
sytuacji finansowej.
Inflacja.
Jednym z głównych osiągnięć Czechosłowacji w okresie makroekonomicznej stabilizacji było utrzymanie inflacji na stosunkowo niskim poziomie. Na początku należy jednak zaznaczyć, że Czechosłowacja weszła w okres transformacji ze stosunkowo zrównoważonym budżetem, a Bank Centralny narzucił bardzo restrykcyjną politykę monetarną w latach 1990-1991, rozluźniając ją nieco w dwóch kolejnych latach. W 1990 r. zanotowano na skutek wprowadzania pierwszych reform prawie 10% wzrost cen i 58% wzrost w 1991 roku, gdy ceny w znacznej części zostały zliberalizowane. W 1992 roku wzrost cen został zahamowany i spadł do 11%.
PKB.
Tak jak pozostałe gospodarki przechodzące okres głębokich transformacji, Czechosłowacja zanotowała również znaczny spadek PKB. W porównaniu do innych gospodarek takich jak Bułgaria, Rumunia i Rosja był on znacznie mniejszy, jednak większy od tego, który zanotowała Polska. W pierwszym roku reform wynosił on -0,5%, w 1991 roku -13,9%, a rok później -7,1% .Obniżenie się PKB w znacznym stopniu było spowodowane spadkiem produkcji przemysłowej. W 1989 roku zanotowała ona jeszcze wzrost ok. 1,4%, jednak już w kolejnych latach spadała. W 1990 r. o 3,3%, w 1991 r. o 24,4% i w 1992 roku o 10,9%. Podobne spadki zanotowano również w rolnictwie (zob. tabela 11).
Zatrudnienie i płace.
Przyspieszenie reformy gospodarczej w 1991 roku wywołało znaczny wzrost bezrobocia. W końcu 1991 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych wzrosła z zaledwie 1% w 1990 r. do 523700, tj. do 6,6% siły roboczej rok później Poprawa sytuacji w przemyśle na początku 1992 r. sprawiła, że nastąpił jego niewielki spadek do 5,5% na koniec 1992 r. Wzrost płac i dochodów nie dorównał wzrostowi cen. W 1990 r. płace realne spadły o 5,6%. Rok później płace nominalne wzrosły o 15%. Silna presja społeczna zmusiła rząd do zgody na 20-procentową podwyżkę emerytur i innych świadczeń socjalnych. Mimo tych zabiegów płace realne spadły w 1991 r. o 24%. W 1992 r. wreszcie zahamowano spadek dochodów realnych tak, że na koniec 1992 r. zanotowano ich 10% wzrost (zob. tabela 11).
Tabela 11.
Wybrane wskaźniki ekonomiczne w Czechosłowacji w latach 1990-1992.
| Zmiana (w %) | 1990 | 1991 | 1992 |
| Ceny | 9,7 | 56,7 | 11,1 |
| PKB | -0,5 | -13,9 | -7,1 |
| płace realne | -5,4 | -23,7 | 10,4 |
| eksport | -10,5 | 5,6 | 10,7 |
| import | 0,3 | -7,3 | 45,1 |
| produkcja przemysłowa | -3,3 | -24,4 | -10,9 |
| produkcja rolnicza | -3,9 | -8,4 | -11,5 |
| stopa bezrobocia | 1,0 | 6,6 | 5,5 |
| deficyt budżetowy ( %PKB) | ___ | 2,7 | 2,6 |
źródło:World Economy Research Institute "Poland 1993-1994",
op.cit., tab. s. 36, 37, 38.
Handel zagraniczny.
W latach komunizmu wymiana handlowa z zagranicą prowadzona była za pośrednictwem wyspecjalizowanych przedsiębiorstw handlu zagranicznego. Od początku 1991 roku transakcje te znacznie ułatwiono, aby mogło w nim uczestniczyć więcej jednostek prywatnych. Po dewaluacji dokonanej w końcu 1990 r. korona stała się wewnętrznie wymienialna i zaczął obowiązywać jednolity kurs wymiany. Czechosłowacki eksport w walutach wymienialnych wyniósł w 1991 r. 10, 1 mld USD, a import 9,2 mld. USD, podczas gdy rok wcześniej liczby te wynosiły odpowiednio 6,2 mld USD i 6,8 mld USD. Eksport począwszy od 1991 r. zaczął wzrastać, w tym na rynki zachodnie wzrósł o 13%, a eksport do byłych krajów socjalistycznych spadł o 36%. Mimo to jednak ze względu na to, że ten zmniejszony eksport opłacany był w walutach wymienialnych, przyczynił się on do wzrostu eksportu za walutę wymienialną . W 1990 r. bilans handlowy zamknął się deficytem rzędu 13,7 mld koron, rok później zaś nadwyżką wielkości 24,8 mld koron . Ostatni rok istnienia Federacji zaznaczył się dość znacznym deficytem 45,3 mld koron.
W 1989 roku nikt nie przypuszczał, że zaledwie w trzy lata po rozpoczęciu reform Czechosłowacja przestanie istnieć, a zamiast niej powstaną dwa odrębne państwa, a mianowicie Republika Czeska i Republika Słowacka. Już w 1989 roku zaczęły narastać potencjalne źródła konfliktu. Pierwszym z nich było umiejscowienie w Czechach niemal wszystkich instytucji federalnych. Drugim zaś występujące po stronie słowackiej przekonanie, iż przejście do gospodarki rynkowej odbywa się zbyt szybko, powodując w Słowacji dużo większe dysproporcje w rozwoju. Tymczasem kluczowe decyzje w tej sprawie zapadały na szczeblu centralnym czyli w Pradze. Słowacja rzeczywiście znacznie boleśniej odczuwała zachodzące w państwie zmiany systemowe i odnotowywała dwukrotnie większe bezrobocie niż Czechy. Datą przełomową stał się 13 listopada 1992 roku, kiedy to Zgromadzenie Federalne w trzecim głosowaniu uchwaliło ustawę o podziale majątku CSRF i założyło, że z dniem 1 stycznia 1993 r. CSRF przestanie istnieć.
Po rozpadzie Federacji Czechy charakteryzowały się stosunkowo dobrym stanem gospodarki. Zakładane cele jak stabilizacja makro-ekonomiczna, zrównoważony budżet czy też niski poziom inflacji zostały osiągnięte. Udało się również osiągnąć znaczny stopień politycznej stabilizacji na płaszczyźnie porozumienia wokół kwestii kontynuacji reform rozpoczętych po 1989 roku. Porozumienie to umacniał niski poziom bezrobocia i inflacji. Mimo, że rozpad Federacji przysporzył problemów związanych z administracją wielu ekonomistów uważa, że Czechy zyskały na rozpadzie.
Stosując miernik wysokości PKB przypadającej na jedną osobę, Republika Czeska zajmuje w regionie Europy Środkowej i Wschodniej pierwsze miejsce osiągając w przybliżeniu 57% średniego dochodu w Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę strukturę tworzenia PKB, w pierwszym sektorze tzn. rolnictwie wytwarzanych jest 5% PKB, w przemyśle 26,6% a w usługach 55,4%. W przekroju branżowym główne trudności dotyczyły przede wszystkim części przemysłu maszynowego, który początkowo nie potrafił się przystosować do nowej sytuacji i z branży potencjalnie dochodowej stał się branżą najbardziej narażoną na konkurencję ze strony produktów zachodnich. W ostatnim jednak okresie nastąpiła poprawa sytuacji w tej branży za sprawą rosnącego eksportu maszyn do krajów wybrzeża Pacyfiku.
"Rząd koalicyjny sformowany po wyborach czerwcowych w 1992 roku kontynuował wprowadzanie radykalnych reform ekonomicznych. Nie był to rząd opowiadający się za polityką leseferyzmu. Związane to było częściowo ze strukturą własnościową gospodarki, gdzie udział państwa wciąż był dominujący. Ponadto, czeska polityka gospodarcza nastawiona była na osiąganie dwóch celów: utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia i spokoju społecznego. Aby to osiągnąć nie wahano się podejmować działań na rzecz powstrzymywania wzrostu cen utrzymując konkurencyjność czeskich eksporterów. Aktywna polityka zatrudnienia prowadziła do subsydiowania nowych miejsc pracy i popierania small businessu. W tym samym czasie Bank Centralny kontynuował politykę sztywnego ustalania kursu
waluty. "Te czynniki jak i utrzymywanie niskiego bezrobocia za wszelką cenę miało niewątpliwy wpływ na rozwój gospodarki pokazując jednocześnie "kruchość czeskiego cudu ekonomicznego."
Produkcja.
Począwszy od rozpadu Federacji poziom PKB zaczął się stabilizować i już w 1993 roku spadł o -0,94%, jednak w latach kolejnych zaczął wzrastać, osiągając najwyższy poziom w 1995 roku 5,9%.Podobnie zresztą produkcja rolnicza i przemysłowa zanotowały spadki w 1993 r. jednak w latach kolejnych zaczęły odnotowywać wzrosty. W 1996 roku wzrost ukształtował się na poziomie 4,1% i był to ostatni tak duży przyrost przed kryzysem, który dotknął Czechy w 1997 r.
Handel zagraniczny.
Począwszy od 1992 roku w gospodarce czeskiej następował wzrost importu. Początkowo uważano to za zjawisko częściowo sezonowe i związane ze zmianami w systemie podatkowym, ponieważ część importu opodatkowana została według starych zasad, część zaś według systemu VAT. Jeszcze w 1993 r. bilans handlowy zamknął się nadwyżką w wysokości 1,19 PKB jednak w kolejnych latach zaczął zamykać się deficytem, który zaczął bardzo niebezpiecznie wzrastać osiągając najwyższy poziom -12% w 1996 r.
Inflacja.
Republika Czeska należy do niewielu krajów, które w okresie transformacji nie borykały się z wysoką inflacją. Rekordowy wzrost inflacja osiągnęła w 1993 r. po wprowadzeniu VAT-u i wyniosła 20,8%.Państwo nadal kontroluje wysokość czynszów, cen energii i przejazdów transportem publicznym. Pewną niekonsekwencją charakteryzowała się natomiast polityka płacowa. Kontrola podatkowa dochodów stanowiąca główny punkt programu stabilizacyjnego została zniesiona w 1993 r. Posunięcie to mimo późniejszej zapowiedzi rządu dotyczącej karania przedsiębiorstw państwowych podnoszących znacznie płace, przyczyniło się do wzrostu płac realnych, który jednak nie szedł w parze ze wzrostem wydajności. W kolejnych latach płace realne wzrastały przeciętnie o 8% w skali rocznej.
Tabela 12.
Wybrane wskaźniki ekonomiczne Republiki Czeskiej
w latach 1993-1999.
| Zmiana (w %) | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998** | 1999* |
| PKB | -0,94 | 2,7 | 5,9 | 4,1 | 1,0 | -2,6 | -0,2 |
| ceny | 20,8 | 10,0 | 9,1 | 8,8 | 8,5 | 10,7 | 5,1 |
| stopa bezrobocia | 3,5 | 3,2 | 2,9 | 3,05 | 4,29 | 6,04 | 8,4 |
| płace realne | 3,7 | 7,8 | 8,6 | 8,8 | 4,8 | -2,0 | 3,7 |
| eksport | 18,1 | 14,9 | 20,2 | 0,8 | 2,5 | . | . |
| deficyt obrotów bieżących (% PKB) | ___ | -2,02 | -2,7 | -7,6 | -6,2 | -1,5 | -1,3 |
| PKB per capita w USD*** | 10300 | 11000 | 12100 | 12700 | 12900 | 12700 | 12900 |
| deficyt budżetowy w mld kcz | ___ | ___ | ___ | 6,2 | 19,9 | 37,6 | 49,1 |
Uwagi :
* prognozy,
** dane szacunkowe
*** PKB per capita według parytetu siły nabywczej
źródło : Research Reports Wiener WIIW, No 243 luty 1998 r., s.34,
"Czech Republic. Macroeconomic Forecast", Ministry of Finance of the Czech Republic, Departementof Financial Policies, January 1999.
Zatrudnienie.
Opisując gospodarkę czeską trudno nie wspexporterć o tzw. "czeskim cudzie pełnego zatrudnienia", którego istotą jest to, że pomimo zmian rynkowych w Czechach notuje się jedną z najmniejszych stóp bezrobocia. W 1993 r. bezrobocie kształtowało się na poziomie 3,5% i nieznacznie obniżyło się w dwóch kolejnych latach. Jednak mimo tak zadowalających wyników wkrótce okazało się, że czeski cud zamienił się w piętę Achillesową gospodarki czeskiej w postaci problemu nadmiernego zatrudnienia. W tym samym czasie następowały też korzystne zmiany w strukturze zatrudnienia. Zatrudnienie w przemyśle i w rolnictwie stopniowo zmniejszało się na korzyść sektora usług.
Obecna sytuacja gospodarcza w Czechach podobnie jak w wielu krajach Europy Wschodniej może być określana jako powrót do realizmu lub jako powrót do podstaw. Po trzech latach zadziwiająco dobrej sytuacji gospodarczej, której towarzyszył wzrost PKB wiele krajów z tego regionu skonfrontowanych zostało z realiami nowoczesnej gospodarki rynkowej. Mimo ogólnego pogorszenia się sytuacji gospodarczej w krajach przechodzących transformację niektóre z nich jak np. Polska wciąż mają bardzo dobrą sytuację, pomimo rosnącego deficytu handlowego. Kryzys doścignął jednak Czechy, ulubieńca międzynarodowych instytucji finansowych, często prezentowanego jako przykład dla innych postkomunistycznych krajów. Wielu analityków nazywało Czechy "wschodnio-europejskim tygrysem" i przepowiadało świetlaną przyszłość gospodarce. Tymczasem stało się zupełnie inaczej. Wzrost gospodarczy załamał się, deficyt obrotów bieżących poważnie się powiększył, a kraj znalazł się w kryzysie. Odpowiedź na pytanie dlaczego tak się stało nie jest łatwa i trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Nie ulega wątpliwości, że bilans handlowy i obrotów bieżących znacznie się pogorszyły już w 1995 i w 1996 r. osiągając deficyty wynoszące odpowiednio w 1996 roku 12% PKB i 8,25% PKB. Te dwa czynniki spowodowały realną deprecjację korony i rosnącą stagnację. Napływ kapitału, który był bardzo silny w latach poprzednich poważnie się obniżył w 1996 i1997 roku. Czynnikiem, który przyczynił się do kryzysu w Czechach był niski poziom prywatnych krajowych oszczędności. W rezultacie więcej niż połowa prywatnych inwestycji w gospodarce finansowana była z zagranicznych środków. To było główną przyczyną katastroficznej sytuacji na rachunku bieżącym i w bilansie handlowym.
Gospodarka czeska wykazywała przez około 2,5 roku (od połowy 1994 r. do końca 1996 r.) dosyć dobrą sytuację gospodarczą w kilku dziedzinach. Wzrost gospodarczy (chociaż nigdy nie był spektakularny), niski poziom inflacji w stosunku do tendencji jakie panowały w innych gospodarkach (doskonały przykład to Polska), jak również stosunkowo niska stopa bezrobocia. Nominalny kurs walutowy był stabilny, a płace realne rosły dosyć szybko. Stabilny kurs wymiany połączony z dodatnią stopą procentową sprzyjały napływowi zagranicznego kapitału, który finansował wzrost krajowych prywatnych inwestycji. Co prawda taka sytuacja dobrze wpływała na wzrost gospodarczy, jednak z drugiej strony pogarszała wspomniany już bilans rachunku bieżącego i handlowego. Pod koniec 1996 roku zdano sobie sprawę, że kryzys gospodarczy jest nieunikniony. W pierwszym kwartale 1997 r. deficyt na rachunku obrotów bieżących osiągnął wielkość 9,1% PKB, tworząc w ten sposób oczekiwania w stosunku do dewaluacji. To doprowadziło w kwietniu do mini kryzysu. Aby zabezpieczyć rezerwy i zapobiec odpływowi kapitału bank centralny Czech podniósł stopy procentowe. Obniżono także wydatki budżetowe o 3-4% PKB. Te środki wywarły stabilizujący wpływ na gospodarkę Czech w drugiej połowie 1997 r. wyższe stopy procentowe, deprecjacja waluty a także obniżone wydatki budżetowe zmniejszyły zagregowany popyt, a tym samym deficyt handlowy o ok. 1/2. Inflacja utrzymała się na poziomie 10%, jednak bezrobocie zaczęło szybko rosnąć i w drugiej połowie 1997 r. wzrosło o ok. 70% (z 3% do 5,2%).
Należy zadać sobie pytanie jaki jest związek między sytuacją gospodarczą w Czechach a polityką gospodarczą rządu oraz jakie środki powinny zostać podjęte, aby wyprowadzić Czechy z obecnego gospodarczego, społecznego, politycznego marazmu.
Przez cały okres transformacji począwszy od 1990 r. polityka gospodarcza rządu opierała się na czterech głównych zasadach :
Kiedy powstała Republika Czeska, funkcjonowała już gospodarka rynkowa. Polityka podatkowa miała na uwadze zrównoważony budżet, który ułatwił prowadzenie polityki pieniężnej z niską inflacją. Nadzieję pokładano również (zgodnie z silnym poparciem ze strony międzynarodowych instytucji finansowych), że dokończenie prywatyzacji stworzy strukturę dla działania czynników rynkowych i przyspieszy wzrost gospodarczy. Z powodu braku uwagi na sektor publiczny i na jego restrukturyzację, większość usług publicznych zachowała swój niewydajny charakter odziedziczony z socjalistycznej przeszłości. Nie udało się zreformować systemu emerytalnego ani systemu opieki zdrowotnej. W wyniku przeprowadzenia prywatyzacji kuponowej ponad 60% działalności sektora przemysłowego przeszło pod kontrolę pięciu największych banków komercyjnych, w których wciąż największe udziały ma państwo. Ta monopolistyczna struktura doprowadziła do stanu niewydolności, z wysokimi i rosnącymi płacami realnymi, ze zbyt wysokim poziomem zatrudnienia finansowanego przez drogie kredyty, które dekapitalizują de facto przedsiębiorstwa przemysłowe na korzyść ich zarządców banków komercyjnych. Prywatyzacja kuponowa stworzyła dosyć dużą grupę akcjonariuszy stąd też wynikła potrzeba istnienia dobrze funkcjonujących sił rynkowych. Rząd czeski zignorował doświadczenia światowe i całkowicie zaufał siłom rynkowym. Poleganie jednak na siłach rynkowych oznaczało, że sektor bankowy rozwijał się praktycznie bez nadzoru, podczas gdy jego znaczna część należała do państwa. Proces prywatyzacji został prawie zakończony w latach 1994-1995. Pogorszenie się konkurencyjności i zyskowności czeskiego sektora
niefinansowego wymagało prywatnych inwestycji. Potrzeba wzrosła tym bardziej, że faktycznie niewiele inwestowano w zdolności produkcyjne od wczesnych lat 80-tych. Jedynym źródłem dla inwestycji dla nowopowstałych przedsiębiorstw w sektorze prywatnym był kredyt bankowy. Tymczasem banki będące właścicielami czeskiego sektora
niefinansowego charakteryzowały się prymitywną strukturą, brakiem doświadczenia na wszystkich szczeblach oraz brakiem czujnej i ostrożnej kontroli ze strony Czeskiego Banku Narodowego.
Przytoczone wcześniej fakty świadczą, że przyczyną gospodarczego kryzysu w Czechach była polityka rządowa. Ten kryzys gospodarczy przyczynił się do kryzysu politycznego i upadku rządzącej koalicji. Wyzwaniem dla nowego rządu będzie prowadzenie polityki, która mogłaby wyprowadzić kraj z impasu, jednak już z góry wiadomo, że część decyzji będzie miało charakter politycznie niepopularny. Najgorsze z nich to reforma sektora publicznego w szczególności opieki zdrowotnej, społecznej i edukacji oraz reforma sektora finansowego.
Rząd Vaclava Klausa musiał ustąpić gdyż jego dokument zatytułowany "Korekta polityki gospodarczej oraz dalsze kroki transformacyjne" wywołał wiele kontrowersji w szczególności w kwestiach wrażliwych takich jak zmniejszenie tempa wzrostu płac i dotacji budżetowych oraz rosnącego niezadowolenia z powodu powiększającego się bezrobocia. Można zgodzić się z opinią, że "... dla Czechów obecne trudności są prawdziwym szokiem. Wielka część społeczeństwa czeskiego spodziewała się, że transformacja gospodarki i zmiana systemu jej nie dotkną. Tymczasem okazało się, że Czesi najboleśniejszą część reform rynkowych mają jeszcze przed sobą."
Czesi od nowego rządu oczekują poprawy sytuacji ekonomicznej, zlikwidowania drożyzny i ciągłych podwyżek cen oraz stworzenia nowych miejsc pracy. Spełnienie tych oczekiwań jest niemożliwe w początkowym okresie kadencji nowego rządu. Na najbliższe lata zapowiada się w Czechach bardzo niski wzrost PKB i oczekiwany przyrost w wysokości 6% PKB będzie dopiero możliwy po 2002 roku. Będzie możliwe natomiast obniżanie stopy inflacji w dotychczasowym tempie gdyż ma ona zmniejszyć się tym roku do 5,1%. Obawy budzi spowolnienie tempa wzrostu płac realnych a także oczekiwania dotyczące stopy bezrobocia. Wydaje się, że nawet te pesymistyczne prognozy przewidujące wzrost do 8% są jak najbardziej realne a przeprowadzenie redukcji w zatrudnieniu jest jednym z najważniejszych czynników gwarantujących stabilizację gospodarki w najbliższych latach. Nie wiadomo tylko czy rządowi wystarczy determinacji w kontynuacji rozpoczętych reform, a społeczeństwo czeskie udzieli im poparcia. Tymczasem nastroje w Czechach nie są najlepsze. Społeczeństwo obawia się radykalnych posunięć i polityki zaciskania pasa. Należy zaznaczyć, że determinacja i poparcie Czechów dla reform gospodarczych już na początku okresu transformacji było znacznie mniejsze niż w tym samym okresie w Polsce. Być może właśnie dlatego Polacy część bolesnych reform mają za sobą a Czesi są u ich progu. Chwilowe oczarowanie rozwojem gospodarczym w Czechach, ustąpiło miejsca rozczarowaniu kruchością powstającego systemu rynkowego. Dziś już wiadomo, że za błędy i niedociągnięcia polityki z lat ubiegłych Czechy zapłacą surową cenę, a ich rozwój zależy od nich samych i od ich determinacji w przeprowadzaniu reform. Przykład gospodarki czeskiej stanowi przestrogę dla innych krajów tej części Europy i jest ostrzeżeniem dla gospodarki polskiej, której przyszły rozwój gospodarczy zależy głównie od przeprowadzenia reform strukturalnych sektora publicznego, przynoszącego coraz większe straty i będącego dużym obciążeniem dla budżetu państwa.
|  | |
| ||
| |
1 strona
Powrót
Góra strony
Napisz do nas
|
