Exporter.pl - Unia Europejska, Unia Gospodarcza i Walutowa

Unia Gospodarcza i Walutowa

Utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej (Economic and Monetary Union - EMU) oraz przyjęcie wspólnego pieniądza - euro - ukoronowało przebieg dotychczasowych procesów integracyjnych w Europie. Budowa EMU ma się zakończyć 1 stycznia 2002 r., kiedy euro stanie się jedyną walutą obowiązującą na terenie strefy euro, obejmującej dwanaście państw: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię, Włochy i od 1 stycznia 2001 r. Grecję. W strefie euro żyje dziś ponad 300 mln ludzi, którzy wytwarzają ponad 18 proc. światowego produktu i generują 20 proc. światowego eksportu. Unię Gospodarczą i Walutową uważa się za czynnik, który przesądzi o właściwym funkcjonowaniu jednolitego rynku europejskiego . Istnienie wspólnego pieniądza wyeliminuje wpływ kursów wymiany walut krajowych na rozwój handlu i przepływy kapitału. Rynek stanie się bardziej przejrzysty, a ceny łatwiej porównywalne, co powinno korzystnie oddziaływać na alokację czynników produkcji. Wymagana w EMU dbałość Europejskiego Banku Centralnego o stabilność cen powinna umożliwić, na dłuższą metę, utrzymywanie niskiego oprocentowania. W ostatecznym wyniku, oczekuje się korzystnego wpływu EMU na tempo rozwoju gospodarczego krajów członkowskich, wzrost poziomu dobrobytu społeczeństw i wzrost zatrudnienia.

Bezpośredni, korzystny efekt EMU powinien się uwidocznić w postaci eliminacji kosztów wymiany pieniądza wewnątrz strefy euro. Dotyczy to zarówno kosztów ponoszonych przez zagranicznych podróżnych, jak i przy transakcjach eksportowo-importowych w odniesieniu do towarów i usług. Koszty te są oceniane na 0,3-0,4 proc. produktu krajowego Unii Europejskiej, tj. 20-25 mld euro.

Unia Europejska należy do światowych potęg handlowych, toteż jej wspólna waluta - euro - powinna z biegiem czasu stać się jedną z głównych walut transakcyjnych i rezerwowych na świecie. Ułatwi to firmom europejskim działanie w ramach gospodarki globalnej. Europa, wyposażona we wspólny, doceniany na świecie pieniądz, będzie mogła efektywnie współdziałać na rzecz stabilności międzynarodowego systemu finansowego. Rezygnując ze swojego pieniądza i narodowej polityki monetarnej, państwa członkowskie EMU zyskują wspólną, wzmocnioną suwerenność walutową.

Droga do EMU - Od Traktatu Rzymskiego do raportu Wernera

Plan stworzenia unii walutowej dyskutowany był w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej począwszy od wczesnych lat 60-tych, jednak jego realizacja trwała ponad trzydzieści lat.

W Traktacie Rzymskim, powołującym do życia EWG, nie przewidziano utworzenia unii walutowej. Artykuły 105-109 Traktatu dotyczyły wyłącznie ogólnych zagadnień współpracy walutowej. Na mocy Traktatu powołano Komitet Walutowy (Monetary Committee) - ciało doradcze Rady Ministrów i ówczesnej Komisji Wspólnot Europejskich.

Kraje członkowskie EWG należały wówczas, obok innych krajów, w tym Stanów Zjednoczonych i Japonii, do systemu finansowego z Bretton Woods, a ich waluty miały stałe kursy wobec dolara amerykańskiego, wymienialnego na złoto. Narastające z biegiem czasu zjawiska kryzysowe w międzynarodowym systemie walutowym wydobyły na światło dzienne potrzebę podjęcia wewnętrznej współpracy walutowej. Na szczycie EWG w Hadze w grudniu 1969 r. uzgodniono utworzenie w przyszłości Unii Gospodarczej i Walutowej oraz powołano komitet pod przewodnictwem Pierre'a Wernera (ówczesnego premiera Luksemburga), celem stworzenia planu dojścia do EMU w okresie do 1980 r.

Grupa Wernera przedstawiła swój raport w październiku 1970 r., proponując dojście do EMU w ciągu 10 lat, w trzech etapach. Ostatecznym celem miało być osiągnięcie pełnej swobody wymiany walut, swobody przepływu kapitału oraz zablokowanie relacji wymiennych walut państw członkowskich lub nawet zastąpienie tych walut wspólnym pieniądzem. W raporcie przewidziano powołanie wspólnej instytucji finansowej, początkowo o charakterze konsultacyjnym, która z czasem miała się ewentualnie przekształcić we wspólny bank centralny.

Od raportu Wernera do Europejskiego Systemu Walutowego

Państwa członkowskie EWG zgodziły się zasadniczo w marcu 1971 r. na trzyfazowe dojście do EMU, ale nie uzgodniły wielu potrzebnych do realizacji tego programu szczegółów. Plany legły w gruzach wraz z upłynnieniem dolara w sierpniu 1971 r., w warunkach braku stabilności na międzynarodowych rynkach finansowych. W marcu 1972 r. "Szóstka" spróbowała znaleźć rozwiązanie tworząc tzw. "wąż w tunelu" ("wąż" był mechanizmem utrzymywania pod kontrolą wahań kursów walut państw członkowskich EWG w określonych ramach - "tunelu" - wobec dolara).

Nowa propozycja utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej została złożona w 1977 r. przez Roya Jenkinsa, ówczesnego przewodniczącego Komisji Wspólnot Europejskich. Posłużyła ona do opracowania przez Francję i Niemcy zmodyfikowanego, ograniczonego planu współpracy walutowej, który został przedstawiony na spotkaniu Rady Europejskiej w kwietniu 1978 r. i uzyskał jej akceptację. Plan zaowocował utworzeniem 13 marca 1979 r. Europejskiego Systemu Walutowego (European Monetary System - EMS). Podstawowymi trzema elementami składowymi EMS były: europejska jednostka walutowa (European Currency Unit - ECU), mechanizm kursowy (Exchange Rate Mechanism - ERM) oraz system wzajemnych kredytów między bankami centralnymi. W ramach nowego "węża" zaprzestano ustalania kursów wobec dolara, powiązano natomiast kursy walut państw członkowskich pomiędzy sobą i z ECU. Ustalono dość wąski przedział wahań kursowych w granicach +/-2,25% od kursu centralnego, tylko dla niektórych walut zezwolono na przedział +/-6%. Z biegiem czasu, w wężu znalazły się wszystkie waluty państw członkowskich EWG (z wyjątkiem greckiej drachmy), ale jesienią 1992 r. - w warunkach zamieszania na rynkach finansowych - z systemu wycofano brytyjskiego funta i włoskiego lira. Rok później, znacznie poszerzono pasmo wahań kursowych do +/-15%. W celu obrony własnej waluty przed zmianą kursu przekraczającą dozwolony przedział, państwa członkowskie były zobowiązane do interwencji na rynku, a przypadku wystąpienia poważnych trudności finansowych - mogły ubiegać się o pomoc kredytową z Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej.

Utworzona w ramach Europejskiego Systemu Walutowego europejska jednostka walutowa ECU była sztuczną walutą, spełniającą w stopniu ograniczonym funkcje pieniądza na międzynarodowym rynku towarowym i finansowym. W zamyśle, miała ona stanowić łącznik pomiędzy Europejskim Systemem Walutowym a przyszłą Unią Gospodarczą Walutową, z prawdziwym, wspólnym pieniądzem.

Od Europejskiego Systemu Walutowego do Traktatu z Maastricht

Europejski System Walutowy spełnił dość dobrze swoją rolę, a stopień fluktuacji kursów walut państw członkowskich EWG wyraźnie się w latach 80-tych zmniejszył. Tym niemniej, postępy w budowie jednolitego rynku, a także względy polityczne i dążenie do zacieśnienia integracji skłoniły państwa członkowskie do dalszych kroków w kierunku dojścia do EMU. W czerwcu 1988 r. na spotkaniu Rady Europejskiej w Hanowerze postanowiono powołać Komitet ds. Badań nad Unią Gospodarcza i Walutową, pod kierownictwem Jacquesa Delorsa, ówczesnego przewodniczącego Komisji. Komitet przedstawił w kwietniu 1989 r. raport określający cele przyszłej unii walutowej, za które uznał m.in. pełną liberalizację przepływów kapitału, pełną integrację rynków finansowych, całkowitą i nieodwracalną wymienialność walut, nieodwołalne związanie ze sobą kursów walut, a następnie - możliwe zastąpienie narodowych walut wspólnym pieniądzem. Komitet Delorsa zaproponował osiągnięcie pełnej Unii Gospodarczej i Walutowej w trzech etapach, poprzez stopniowe zacieśnianie koordynacji polityki gospodarczej i walutowej, aż do powołania niezależnego Europejskiego Banku Centralnego (European Central Bank) i stworzenia wspólnej waluty. Podkreślono również w raporcie potrzebę zdyscyplinowania polityki fiskalnej państw, które wejdą w skład EMU.

W oparciu o raport Komisji Delorsa, Rada Europejska na swym posiedzeniu w Madrycie w czerwcu 1989 r. postanowiła rozpocząć realizację pierwszego etapu EMU od lipca 1990 r., wraz z wprowadzeniem pełnej liberalizacji przepływów kapitału między ośmioma państwami członkowskimi EWG (pozostałe cztery państwa miały zliberalizować swe rynki kapitałowe w ciągu kilku lat). Rada Europejska podjęła też decyzję zwołania w grudniu 1990 r. konferencji międzyrządowej w celu przygotowania zmian traktatowych, niezbędnych do zakończenia budowy EMU. Stosowny Traktat o UE z Maastricht został podpisany 7 lutego 1992 r. i wszedł w życie 1 listopada 1993 r. Na jego mocy wprowadzono do Traktatu Rzymskiego o EWG poprawki i uzupełnienia dotyczące budowy Unii Gospodarczej i Walutowej.

Trzy etapy

Pierwszy etap realizacji EMU trwał od lipca 1990 r. do końca 1993 r. W tym czasie kraje Wspólnot Europejskich miały zapewnić pełną swobodę przepływu kapitału, poprawić funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego i zacieśnić współpracę pomiędzy bankami centralnymi.

W drugim etapie, zaplanowanym od początku 1994 r. do końca 1996 r., lub najpóźniej - do końca 1998 r., postanowiono utworzyć we Frankfurcie nad Menem Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institute), będący zalążkiem przyszłego Europejskiego Banku Centralnego. Głównym zadaniem Instytutu była poprawa koordynacji polityki pieniężnej krajów członkowskich. Do końca tego etapu banki centralne krajów członkowskich miały uzyskać pełną niezależność od rządów. Kontynuowano koordynację narodowych polityk gospodarczych i walutowych, a także proces dochodzenia do zbieżności podstawowych wskaźników gospodarczych. Na podstawie kilku takich wskaźników ujętych w Protokóle do Traktatu z Maastricht, znanych jako kryteria zbieżności (konwergencji), miała nastąpić kwalifikacja krajów członkowskich UE do uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej.

W Protokóle do Traktatu z Maastricht ustalono pięć takich kryteriów, warunkujących uczestnictwo w trzeciej fazie EMU:

Kryterium stabilności cen: średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU nie może przekraczać średniego wskaźnika inflacji odnotowanego w tym samym czasie w trzech krajach o najniższej dynamice cen; więcej niż o 1,5 pkt. proc.;
Kryterium deficytu budżetowego: udział deficytu sektora rządowego w produkcie krajowym brutto (PKB) mierzonym w cenach rynkowych, w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU, nie powinien przekraczać 3 proc.
Kryterium długu publicznego: udział zadłużenia publicznego w PKB w roku poprzedzającym ocenę nie powinien przekraczać 60 proc.;
Kryterium stóp procentowych: średnia nominalna, długookresowa stopa procentowa w roku poprzedzającym ocenę nie powinna być wyższa o więcej niż 2 pkt. proc. od średniej stopy procentowej w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji;
Kryterium udziału w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego: kraj aspirujący do przystąpienia do trzeciej fazy EMU powinien być przynajmniej przez dwa lata poprzedzające badanie członkiem Europejskiego Systemu Walutowego i respektować normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego.

Na szczycie UE w Madrycie w grudniu 1995 r. wyrażono wolę przejścia do trzeciego etapu EMU począwszy od 1 stycznia 1999 r. Ustalono też nazwę przyszłej wspólnej waluty - euro. Postanowiono, że banknoty będą miały nominały 5, 10, 20, 50, 100, 200 i 500 euro. Będzie też osiem monet, o wartości począwszy od 2 do 1/100 euro (później nadano jej nazwę centa).

W grudniu 1996 r. w Dublinie, Rada Europejska przyjęła Pakt na rzecz Stabilności i Rozwoju, będący swoistym kodeksem postępowania w zakresie spełniania budżetowego kryterium zbieżności. Pakt ten ma zapewnić dyscyplinę fiskalną i stabilność cen na terenie Unii Gospodarczej i Walutowej.

Kwalifikacja krajów do udziału w EMU została zaplanowana na wczesną wiosnę 1998 r. Komisja Europejska zarekomendowała w marcu tego roku 11 krajów, które spełniły kryteria konwergencji: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię i Włochy. Z własnej woli poza strefą euro pozostały i dalej pozostają Dania, Szwecja i Wielka Brytania, a Grecji nie udało się spełnić wymaganych kryteriów.

Parlament Europejski przyjął propozycję Komisji Europejskiej 30 kwietnia 1998 r., a szefowie państw i rządów potwierdzili listę państw przechodzących 1 stycznia 1999 r. do trzeciego etapu EMU podczas specjalnego spotkania na szczycie Rady ds. Gospodarki i Finansów (ECOFIN) w Brukseli, 1-3 maja. Do końca 1998 r. przyjęto całość potrzebnej w tym kontekście legislacji. W lipcu 1998 r. nastąpiła formalna inauguracja działalności Europejskiego Banku Centralnego, którego prezesem został Wim Duisenberg.

Trzeci etap EMU rozpoczął się, zgodnie z planem, 1 stycznia 1999 r. i ma trwać do 31 grudnia 2001 r. Z początkiem 1999 r. została wprowadzona wspólna waluta - euro, a przestała istnieć ECU, która została zastąpiona przez euro w stosunku 1:1. Nastąpiło nieodwołalne usztywnienie kursów centralnych walut wobec euro, a w konsekwencji także i wobec siebie. Euro jest samodzielną i pełnoprawną jednostką pieniężną i jest stosowane w rozliczeniach bezgotówkowych, natomiast banknoty i monety narodowe zachowują ważność do momentu wprowadzenia euro do powszechnego obiegu, co ma nastąpić w okresie od 1 stycznia do 30 czerwca 2002 r. Po tej dacie banknoty i monety euro uzyskają status jedynego prawnego środka płatniczego wewnątrz strefy euro.

W trakcie trzeciego etapu EMU wszystkie ceny na terenie strefy euro powinny być podawane podwójnie - w walucie narodowej i w euro, co ułatwi przyzwyczajenie się do nowej waluty. Banki mogą oferować swoje usługi zarówno w walutach narodowych, jak i w euro. Przedsiębiorstwa obowiązuje zasada ciągłości umów, bez względu na sposób ustalenia ceny. Będą one mogły prowadzić rachunkowość podwójnie, w walucie narodowej i w euro, ale z dniem 1 stycznia 2002 r. muszą przejść na nowy system.

Na skutek przystąpienia Grecji do strefy euro, z dniem 1 stycznia 2001 r. liczba krajów zakwalifikowanych do trzeciego etapu EMU, wzrosła do dwunastu. Na wniosek Komisji Europejskiej z 3 maja 2000 r., odpowiednia decyzja w tej sprawie zapadła na forum Rady ECOFIN, zebranej w nadzwyczajnym składzie szefów państw i rządów 19 czerwca 2000 r. w Santa Maria da Fiera (Portugalia).