Układ Europejski

Układ Europejski to dokument wyznaczający ramy stosunków między Rzeczpospolitą Polską a Unią Europejską .

Układ Europejski (Europe Agreement) z 16 grudnia 1991 r., ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, jest umową międzynarodową, która wyznaczyła ramy instytucjonalno-prawne stosunków Polski z Unią Europejską. Wszedł w życie, po zakończeniu po obu stronach procedury ratyfikacyjnej, 1 lutego 1994 r. Wcześniej jednak, bo od 1 marca 1992 r., rozpoczęto realizację handlowej części tego układu, pod postacią tzw. Umowy Przejściowej (Interim Agreement). Układ został opublikowany w Załączniku do nr 11 Dziennika Ustaw RP, poz. 38 z 27 stycznia 1994 r., a także w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich - OJ L 348/93.

Przed wejściem w życie Układu Europejskiego stosunki gospodarcze między RP a WE były uregulowane na mocy Umowy w sprawie handlu oraz współpracy gospodarczej z 19 września 1989 r. Układ Europejski idzie w swych postanowieniach znacznie dalej tworzy ramy nie tylko dla bliższej współpracy gospodarczej, ale też i dla zacieśnienia stosunków politycznych oraz pomocy ze strony Unii Europejskiej na rzecz demokratyzacji Polski oraz reformowania jej gospodarki.

Układ Europejski składa się z preambuły, 9 części ze 122 artykułami, 13 załączników, 7 protokołów, deklaracji i wymiany listów. W trakcie realizacji uległ on pewnym modyfikacjom, w wyniku dołączenia kilku dodatkowych protokołów, porozumień w formie wymiany listów oraz decyzji Rady Stowarzyszenia.

W Preambule Układu odnajdujemy ważny zapis, że "końcowym celem Polski jest członkostwo we Wspólnotach, a Stowarzyszenie, zdaniem Umawiających się Stron, pomoże Polsce osiągnąć ten cel". Artykuł 1 definiuje następujące cele Układu:

• ustanowienie odpowiednich ram dla dialogu politycznego, który umożliwi rozwój bliskich stosunków politycznych między stronami,
• popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych między stronami, w celu sprzyjania dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu i dobrobytowi w Polsce,
• stworzenie podstawy dla pomocy finansowej i technicznej Wspólnoty dla Polski,
• stworzenie właściwych ram dla stopniowej integracji Polski ze Wspólnotą,
• popieranie współpracy w dziedzinie kultury.

Część I.

Dialog polityczny (Art. 2-5). Układ Europejski ustanawia regularny dialog polityczny. Związane z nim konsultacje odbywają się pomiędzy Prezydentem Rady Europejskiej i Przewodniczącym Komisji Wspólnot Europejskich (obecnie Komisji Europejskiej) z jednej strony, a Prezydentem Polski z drugiej. Dialog polityczny na szczeblu ministerialnym odbywa się na forum Rady Stowarzyszenia, wyposażonej w pełne kompetencje w każdej sprawie przedstawionej przez strony Układu, a na szczeblu parlamentarnym - w ramach Parlamentarnego Komitetu Stowarzyszenia. Przewidziano też inne procedury i mechanizmy dialogu politycznego, które mogą mieć pożyteczny wkład w jego umocnienie, rozwój i zintensyfikowanie.

Część II.

Zasady Ogólne. Art. 6 ustanawia stowarzyszenie Rzeczypospolitej Polskiej ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi na okres dziesięciu lat, z podziałem na dwa kolejne etapy, każdy obejmujący w zasadzie pięć lat. Pierwszy etap rozpoczął się w dniu wejścia w życie Układu. Rada Stowarzyszenia na swych corocznych posiedzeniach ocenia realizację Układu i powinna we właściwym momencie podjąć decyzję o przejściu do drugiego etapu stowarzyszenia.

Część III.

Swobodny przepływ towarów. Art. 7-36 przewidują utworzenie strefy wolnego handlu w okresie dziesięcioletnim. Oznacza to zobowiązanie zniesienia we wzajemnych obrotach handlowych, w ustalonym z góry terminie, ceł i opłat o podobnych do ceł skutkach oraz ograniczeń ilościowych, a także środków wywołujących analogiczne skutki, przy pozostawieniu pełnej swobody w korzystaniu z nich w stosunkach z państwami trzecimi. Ta najobszerniejsza część Układu Europejskiego weszła w życie jako Umowa Przejściowa 1 marca 1992 r.

Pełna strefa wolnego handlu obejmująca Polskę i WE miała - w myśl Układu Europejskiego - dotyczyć tylko artykułów przemysłowych. W stosunku do nieprzetworzonych oraz przetworzonych artykułów rolnych Układ Europejski zakładał, ze względu na ich specyfikę, tylko ograniczoną liberalizację handlu, poprzez częściową redukcję ceł i opłat wyrównawczych oraz zniesienie ograniczeń ilościowych. Jednakże w art. 20 przewidziano możliwość dalszych wzajemnych koncesji. Późniejsze negocjacje między Komisją Europejską a polskim rządem doprowadziły do uzgodnienia daleko posuniętej liberalizacji handlu produktami rolnymi, a odpowiednie porozumienie zostało podpisane w Warszawie 27 września 2000 r. Powinno ono wejść w życie, po przeprowadzeniu przez obie strony stosownych procedur wewnętrznych, na początku 2001 r. Ocenia się, że na mocy tego porozumienia dwustronna wymiana handlowa produktami rolnymi zostanie zliberalizowana w ok. 75 proc.

Prawa w zakresie dostępu do rynków udzielone sobie wzajemnie przez Polskę i Wspólnoty Europejskie mają charakter preferencyjny, co oznacza, że są wyłączone spod działania klauzuli największego uprzywilejowania (KNU) i nie muszą być rozciągane na kraje trzecie. Układ Europejski odwołuje się w tym kontekście do Układu Ogólnego w sprawie Ceł i Handlu (GATT), który w Art. XXIV wyłącza strefy wolnego handlu oraz unie celne spod działania KNU.

W odniesieniu do poszczególnych towarów, podstawową stawką celną, od której przewidziano w Układzie stopniowe obniżki, jest stawka stosowana erga omnes, tj. wobec wszystkich krajów korzystających z klauzuli KNU, w dniu poprzedzającym wejście Układu w życie. Jeśli w okresie późniejszym którakolwiek ze stron wprowadzi obniżkę swych stawek celnych na zasadzie erga omnes, to te obniżone stawki stają się stawkami podstawowymi, zastępując przy obliczaniu kolejnych redukcji stawki istniejące w przeddzień wejścia Układu Europejskiego w życie.

Od wejścia w życie Układu Europejskiego (a w praktyce Umowy Przejściowej), w handlu między Polską a Wspólnotą obowiązuje tzw. zasada standstill. Zobowiązuje ona do nie wprowadzania żadnych nowych ceł eksportowych lub importowych jak również innych opłat o podobnym znaczeniu oraz do nie podwyższania stosowanych wcześniej ceł i opłat.

Liberalizacji handlu między Wspólnotami Europejskimi a Polską przyświeca zasada asymetrii. Strona wspólnotowa, jako partner silniejszy gospodarczo, zgodziła się na wcześniejsze otwarcie dla Polski dostępu do swego rynku towarów i usług. Od 1 stycznia 1997 r. zniosła ona ostatecznie cła przy imporcie towarów z Polski, a rok później - zlikwidowała ostatnie ograniczenia ilościowe (kontyngenty importowe). Polska, ze swej strony, najpóźniej - bo od 1 stycznia 2002 r. - ma znieść pozostałe cła na pochodzące z Unii Europejskiej samochody. Pełna strefa wolnego handlu towarami przemysłowymi powstanie więc z początkiem 2002 r. Harmonogram liberalizacji obrotów towarami przemysłowymi zawarto w Załącznikach I-VII Układu, a towarami rolnymi, spożywczymi i produktami rybołówstwa - w Załącznikach VIII-XI.

W Układzie Europejskim przewidziano możliwość przywrócenia w określonych sytuacjach niektórych ograniczeń lub wprowadzenia nowych środków ochronnych. Postanowienia te, zwane klauzulami ochronnymi, są zgodne z przepisami GATT i WTO i mają charakter dwustronny. Zalicza się do nich: klauzulę ochronną w handlu rolnym (Art. 21), klauzulę antydumpingową (Art. 29), ogólną klauzulę ochronną opartą na Artykule XIX GATT 1994 (Art. 30), klauzulę o zapobieganiu niedoborom na rynku krajowym i reeksportowi do krajów trzecich, wobec których strona eksportująca stosuje ograniczenia w eksporcie (Art. 31), klauzulę o ogólnych wyjątkach, dotyczącą stosowania zakazów lub ograniczeń w imporcie, eksporcie lub w stosunku do towarów w tranzycie (Art. 35) oraz klauzulę o przeciwdziałaniu zakłóceniom w bilansie płatniczym (Art. 64). Ponadto dla Polski, jako słabszego partnera gospodarczego, przewidziano jednostronne klauzule ochronne: klauzulę restrukturyzacyjną (Art. 28), klauzulę ochronną związaną z zakładaniem przedsiębiorstw przez Wspólnotę na terenie Polski (art. 50) oraz klauzulę dotyczącą stosowania ograniczeń w obrocie dewizowym (Art. 62).

Części IV.

Przepływ pracowników, zakładanie przedsiębiorstw, świadczenie usług. Art. 37-57 Układu nie zakładają pełnej swobody przepływu siły roboczej pomiędzy stronami. Taka swoboda obowiązuje na terenie Wspólnoty, od momentu wejścia Układu Europejskiego w życie, wobec obywateli polskich, którzy podejmą tam działalność gospodarczą na zasadzie samozatrudnienia. Polska zobowiązała się zaś do stopniowego wprowadzenia w życie tej zasady w ciągu pięcioletniego (lub dziesięcioletniego) okresu przejściowego (Art. 44). Przewidziano również możliwość zatrudniania tzw. personelu kluczowego przez przedsiębiorstwa i ich oddziały funkcjonujące na terytorium obu stron Układu (Art. 52).

Część V.

Układu Europejskiego jest opatrzona tytułem Płatności, kapitał, konkurencja i inne postanowienia dotyczące gospodarki, zbliżanie przepisów prawnych (Art. 59-70). Od momentu wejścia w życie Układu obowiązuje pełna liberalizacja wszelkich płatności na rachunku bieżącym (Art. 59) oraz pełna swoboda przepływu kapitału związanego z inwestycjami bezpośrednimi (Art. 60). Układ przewiduje też możliwość wprowadzenia pełnej swobody przepływu kapitału i płatności bieżących, o ile pozwoli na to sytuacja gospodarcza Polski.

Ochronę wolnej konkurencji we wzajemnym handlu ma zapewnić stosowanie Art. 63 Układu Europejskiego oraz towarzyszących mu deklaracji. Reguluje on zakres, zasady oraz tryb ochrony konkurencji w odniesieniu do przedsiębiorstw, a także sprawy pomocy publicznej. Za niezgodne z właściwą realizacją Układu uznaje się - w myśl tego Artykułu - wszelkie porozumienia pomiędzy przedsiębiorstwami, których celem jest zapobieganie, ograniczanie lub zniekształcanie konkurencji, nadużywanie pozycji dominującej na rynku oraz wszelką pomoc publiczną, która zniekształca lub grozi zniekształceniem konkurencji poprzez faworyzowanie niektórych przedsiębiorstw lub produkcji niektórych towarów.

Artykuły 68-70 Układu poświęcone są zbliżaniu istniejącego i przyszłego ustawodawstwa Polski do ustawodawstwa wspólnotowego, co uznano za wstępny warunek integracji Polski ze Wspólnotami. Polska zobowiązała się do podjęcia "najlepszych starań" w celu zapewnienia zgodności jej przyszłego ustawodawstwa z ustawodawstwem Wspólnot. Za dziedziny, w których w szczególności powinno nastąpić zbliżanie przepisów prawnych uznano: prawo celne, prawo o spółkach, prawo bankowe, rachunkowość i podatki płacone przez przedsiębiorstwa, własność intelektualną, ochronę pracownika w miejscu pracy, usługi finansowe, zasady konkurencji, ochronę zdrowia i życia ludzi, ochronę sanitarną zwierząt i roślin, ochronę konsumentów, pośredni system opodatkowania, przepisy techniczne i normy, transport i środowisko naturalne. Wspólnoty zobowiązały się w tym celu do udzielenia Polsce pomocy technicznej.

Część VI.

Współpraca Gospodarcza (Art. 71-94). Ta część Układu poświęcona jest w szczególności współpracy: w przemyśle, na rzecz popierania i ochrony inwestycji, w dziedzinie normalizacji i certyfikacji, nauce i technice, edukacji i kształceniu, rolnictwie i sektorze rolno-spożywczym, energetyce, atomistyce, ochronie środowiska naturalnego, transporcie i łączności, bankowości, ubezpieczeniach i innych usługach finansowych, polityce walutowej, przy zwalczaniu "prania" brudnych pieniędzy, popieraniu rozwoju regionalnego, w dziedzinie socjalnej, turystyce, popieraniu rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, w sferze informacji i audiowizualnych środków przekazu, w dziedzinie ceł, statystyce, zwalczaniu handlu narkotykami i in.

Część VII.

Współpraca Kulturalna. Art. 95 stanowi, że taka współpraca może obejmować w szczególności: tłumaczenie dzieł literackich, konserwację oraz odbudowę pomników i zabytków, szkolenie osób pracujących w sferze kultury oraz organizację imprez kulturalnych o charakterze europejskim. Zakłada się, że Wspólnoty i państwa członkowskie mogą rozszerzyć swe programy współpracy kulturalnej na Polskę.

Część VIII.

Współpraca Finansowa. Art. 96-101 Układu stanowią, że dla realizacji celów Układu Polska będzie korzystać z czasowej pomocy finansowej ze strony Wspólnot, w formie subwencji i kredytów przeznaczonych na przyśpieszenie przemian gospodarczych w Polsce, a także na przezwyciężanie gospodarczych i społecznych skutków przekształceń strukturalnych.

Część IX.

Postanowienia instytucjonalne, ogólne i końcowe. Art. 102-122 zawierają m.in. zapisy ustanawiające Radę Stowarzyszenia, Komitet Stowarzyszenia oraz Parlamentarny Komitet Stowarzyszenia. Rada Stowarzyszenia jest głównym organem nadzorującym realizację Układu Europejskiego. Zbiera się ona raz do roku (lub gdy wymagają tego szczególne okoliczności), a w jej skład wchodzą przedstawiciele polskiego rządu (na szczeblu ministrów lub ich zastępców), członkowie Rady UE oraz Komisji Europejskiej. Rada Stowarzyszenia ma prawo podejmowania decyzji w przypadkach przewidzianych w Układzie, a podjęte przez nią decyzje są wiążące dla stron Układu. Rada może również udzielać odpowiednich zaleceń.

Instytucją wspomagającą Radę Stowarzyszenia w wykonywaniu nałożonych na nią zadań, monitorującą na bieżąco realizację postanowień Układu i przygotowującą posiedzenia Rady jest Komitet Stowarzyszenia, zbierający się dwa razy w roku, przemiennie w Brukseli i Warszawie, na szczeblu przedstawicieli członków Rady UE - z jednej strony - oraz wyższych urzędników reprezentujących polski rząd - z drugiej. Rada Stowarzyszenia może przekazać Komitetowi Stowarzyszenia jakąkolwiek ze swych kompetencji.

Art. 118 stanowi, że Układ został zawarty na czas nieokreślony, a każda ze stron może go wypowiedzieć w drodze notyfikacji, z sześciomiesięcznym wyprzedzeniem.

Źródło: Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce