Kultura Japonii.

Przedsiębiorstwa japońskie i ich konkurencyjność     Wstęp     Powiązania w keiretsu     Keiretsu poziome     Keiretsu pionowe     Konkurencja i strategia keiretsu     Zasoby ludzkie w keiretsu     Czebole i chińskie przedsiębiorstwa rodzinne a keiretsu Wpływ czynników kulturowych na konkurencyjność międzynarodową Japonii i innych krajów Dalekiego Wschodu.     Teoria neoinstytucjonalna - najważniejsze pojęcia     Kultura Japonii     Konfucjanizm     Buddyzm     Szintoizm

Japonię należy zaliczyć do kręgu kultury konfucjańskiej. Co prawda 84% Japończyków jako swoją religię podaje szintoizm lub buddyzm, jednak wpływy filozofii Konfucjusza są niezaprzeczalne. Nie jest ona religią w ścisłym tego słowa znaczeniu, a raczej systemem wartości, przez co nie musi stać w sprzeczności z innymi wyznaniami. Np. wśród tzw. Overseas Chinese (diaspory chińskiej) często zdarzają się wyznawcy chrześcijaństwa. Podobnie jest w Japonii. Japońska wersja konfucjanizmu różni się w niektórych szczegółach od oryginału chińskiego. Bliżej filozofię tę omówiono w kolejnym podrozdziale.

Japońska etyka pracy zbliżona jest do chińskiej. Bazuje ona w dużej mierze na rodzinie. Jednak Japończycy w dużo większym stopniu identyfikują się z większymi grupami społecznymi. To poczucie wspólnoty różni się od chińskiego nacisku na bliskie kontakty interpersonalne. Japończycy pozostają lojalni wobec rodziny, są jednak równocześnie związani z większymi jednostkami społecznymi, np. z firmami, w których pracują, a także z narodem. Nacjonalizm był prawdopodobnie wzmocniony również przez szintoizm, który głosił boskie pochodzenie narodu, a także wyspiarskie położenie i długotrwałą izolację Japonii.

Izolacja jest także głównym powodem dużego poczucia spójności i homogeniczności społeczeństwa. Poza niewielką mniejszością Ainu Japończycy reprezentują jedną rasę i mówią jednym językiem. Początkowo poczucie wspólnoty było zawężone do niewielkich księstw feudalnych, walczących pomiędzy sobą. Właściwie dopiero rządy restauracji Meiji ukierunkowały lojalność jednostek na cały naród, co w połączeniu z intensywną modernizacją przyczyniło się wydatnie do nadrobienia przez Japonię luki technologicznej.

Fakt, iż Japończycy czerpią tak dużo z konfucjanizmu, zwraca uwagę na jeszcze jedną cechę. Jest nią zdolność do adaptacji. W ciągu wieków izolacji było kilka okresów, w których Japonia otwierała się, by przyjąć obce wpływy - początkowo głównie chińskie - po czym zamykała się znowu, by wchłonąć zagraniczne zdobycze intelektualne w swoje struktury, odmieniając je jednak nieco, "japonizując" je. Poza konfucjanizmem największy wpływ wywarł był buddyzm (pomijając wynalazki technologiczne). Zdolność do adaptacji wzbudziła podziw całego świata, gdy Japonia otworzyła się już na stałe na obce wpływy w okresie restauracji Meiji i w czasie drugiej połowy XIX oraz pierwszej połowy XX wieku dogoniła najbardziej rozwinięte kraje świata, absorbując ich zdobycze w dziedzinie technologii, nauki i myśli.

Ponieważ często trudno jest wyraźnie określić, które cechy mentalności Japończyków mają swoje źródło w konfucjanizmie, które w buddyzmie itd., najpierw opisano najważniejsze z nich, potem zaś zamieszczono krótki opis najważniejszych filozofii wraz z ich najbardziej wyraźnymi wpływami.

Japończycy nie stosują zwykle uniwersalnych praw i reguł, jak ma to miejsce w krajach zachodnich. Ważna jest dla nich ogólna harmonia (wa) oraz więzi międzyludzkie, które tę harmonię tworzą. W poprzednich rozdziałach była już mowa o niewielkiej ilości procesów odbywających się w japońskich sądach. Starają się oni rozwiązywać swoje problemy w gronie zainteresowanych, przy czym bardzo ważne jest dla nich takie rozwiązanie, w przypadku którego obie strony są zadowolone.

Jest to kolejna cecha charakterystyczna - spory nie są widziane w charakterze konfliktu, ale właśnie problemu, który dotyczy obu stron. Możliwe jest dojście do rozwiązania zadowalającego w jakimś stopniu wszystkich. Strony sporu współpracują ze sobą w poszukiwaniu tego rozwiązania, nie są zaś stronami walczącymi, jak to zwykle bywa w krajach zachodnich. Wpływa to na harmonijne współżycie zarówno w życiu prywatnym, jak i w pracy, w stosunkach pomiędzy firmami oraz na szczeblach oficjalnych - np. pomiędzy ministerstwami a biznesem. Między innymi dlatego możliwe było prowadzenie tak daleko idącej polityki za pomocą administrative guidance, czyli nieformalnie.

Zasadą porządku społecznego w Japonii jest więc harmonia. Jest ona odmienna od zachodniego obiektywizmu i uniwersalizmu. W Japonii poszukuje się idealnej konfiguracji poszczególnych elementów czy jednostek, zamiast stosować do każdej z nich tą samą zasadę .

Ściśle związana z harmonią jest hierarchia. To między innymi jest powodem opisanej w innej części pracy struktury zatrudnienia. Z badań Center for International Business Studies (CIBS) wynika, iż według Japończyków pozycję menedżera uzasadnia władza, podczas gdy na zachodzie jest to jakość pracy. Podczas gdy różnice w płacach w Japonii są niewielkie, władza na różnych szczeblach różni się już znacznie. Lepsza pozycja daje dużo większe wpływy .

Japończycy myślą raczej indukcyjnie, tzn. ze szczegółowych elementów dochodzą do wizji całości, podczas gdy menedżerowie zachodni preferują myślenie dedukcyjne - od ogólnego planu do szczegółowych rozwiązań. Uważa się to często za zaletę Japończyków, którzy biorą pod uwagę każdy najmniejszy aspekt funkcjonowania przedsiębiorstwa. Z drugiej jednak strony grozi to ugrzęźnięciem w szczegółach, których jest często zbyt dużo, by możliwa była ich dogłębna analiza.

Japończycy preferują także odmienne więzi w interesach. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę powyższe czynniki. Szukają oni partnerów, którym mogliby zaufać, ponieważ jedynie z takimi warto prowadzić interesy. Powinni oni też być gotowi do szukania kompromisów w przypadku pojawienia się problemów. Doprowadziło to do wielu niejasności w kontaktach z Europejczykami i Amerykanami, którzy spodziewają się zawsze literalnego wypełnienia umowy, podczas gdy Japończycy nie przywiązują do niego aż tak dużej wagi. Stąd wynika pomoc, jakiej współpracujące w ramach keiretsu, czy to poziomego, czy to pionowego, przedsiębiorstwa pomagają sobie w przypadku kłopotów, a także ściśle współpracują w zwykłej sytuacji. Współpraca taka jest też częsta wśród przedsiębiorstw nie będących bliżej związanych, jedynie poprzez prowadzenie wspólnych interesów.

Prawdopodobnie takie stosunki, bazujące bardziej na zaufaniu niż na ścisłym formułowaniu umów, obniżają koszty transakcyjne. Kwestia ta wymaga jednak bliższych badań empirycznych, aby można było jednoznacznie odpowiedzieć na nią.

Kolejną często wymienianą cechą Japończyków jest myślenie w kategoriach długoterminowych. Oczywiście dotyczy to przede wszystkim menedżerów.
Uważa się, że reprezentują oni synchroniczną wizję czasu, w przeciwieństwie do zachodniej sekwencyjnej. Łączy się ona przede wszystkim z powracającymi cyklami ziarno-roślina-ziarno itp. Poza tym charakteryzuje ją uwzględnianie odległych związków, jak np. pomiędzy edukacją a późniejszą wydajnością gospodarki. Jednak do podobnych wniosków często dochodzi się również na zachodzie. Dlatego ta cecha po pierwsze nie odróżnia w dużym stopniu Japończyków od ludzi zachodu, po drugie zaś nie jest bardzo istotna.
Kwestia myślenia długoterminowego jest jednak bardzo interesująca. Co prawda, jak było to omówione, długoterminowe plany japońskich przedsiębiorstw wynikają w dużej mierze z czynników natury ekonomicznej, jednak prawdopodobnie Japończycy przejawiają tendencję do myślenia bardziej długoterminowego. Ta kwestia również wymaga dokładniejszych badań.

Odmienne są też japońskie techniki zarządzania. Po pierwsze, silna hierarchizacja nie implikuje piramidy władzy, w której niższe szczeble wykonują jedynie polecenia przełożonych. Jest to raczej struktura służąca koordynacji i synchronizacji czynności wykonywanych przez poszczególne komórki. Nie są one też tak ściśle oddzielone od siebie i wyspecjalizowane, jak w krajach zachodnich (działy marketingu, zbytu, zaopatrzenia itd.). Wiąże się to z "nauką firmy", która była opisana w rozdziale drugim, z małą specjalizacją pracowników, którzy tak naprawdę dobrze orientują się tylko w sprawach własnego przedsiębiorstwa. Zadaniem menedżerów nie jest więc tylko wydawanie poleceń, ale przede wszystkim koordynacja pracy w grupie, którą zarządzają. Opisany system jest specyficzny dla Japonii, jednak poza zaletami ma również swoje wady i prawdopodobnie nie jest ani lepszy, ani gorszy od zachodniego - po prostu inny.

W tym miejscu nastąpi opis poszczególnych filozofii. Ukształtowały one mentalność przeciętnego Japończyka, która została krótko scharakteryzowana powyżej. Podjęto też starania odkrycia konkretnych wpływów tych filozofii. Często jednak jest to niemożliwe, gdyż wszystkie one wspólnie ukształtowały japoński punkt widzenia na świat.
Poza opisanymi poniżej niewielki wpływ miały również inne nurty myśli, filozofii i religii, m. in. chrześcijaństwo. Jest on jednak znikomy w porównaniu z trzema najważniejszymi, pominięto je więc w niniejszych rozważaniach.

Autor: Dariusz Socik