Keiretsu poziome.

Przedsiębiorstwa japońskie i ich konkurencyjność     Wstęp     Powiązania w keiretsu     Keiretsu poziome     Keiretsu pionowe     Konkurencja i strategia keiretsu     Zasoby ludzkie w keiretsu     Czebole i chińskie przedsiębiorstwa rodzinne a keiretsu Wpływ czynników kulturowych na konkurencyjność międzynarodową Japonii i innych krajów Dalekiego Wschodu.     Teoria neoinstytucjonalna - najważniejsze pojęcia     Kultura Japonii     Konfucjanizm     Buddyzm     Szintoizm

Keiretsu poziome zwane są też czasami finansowymi, z racji omówionych wyżej zależności. Wywodzą się od przedwojennych zaibatsu, rodzinnych konglomeratów lub holdingów. Niektóre dzisiejsze grupy noszą jeszcze ich nazwy. Aby dobrze zrozumieć mechanizmy działania dzisiejszych przedsiębiorstw należy zapoznać się najpierw z kilkoma faktami historycznymi.

Pod koniec drugiej wojny światowej rozpoczęła się amerykańska okupacja. Po raz drugi w ciągu stu lat Japonia przeżyła dokładną restrukturyzację. Amerykanie wprowadzili nową konstytucję (weszła w życie w 1947 roku ). Drugą rzeczą, jaką zrobili, było złamanie przemysłu wojennego. Zaibatsu, mimo iż niezbyt chętnie przestawiały się na produkcję wojenną, były jednak pod koniec wojny podstawą japońskiej armii wraz z firmami, które później stały się keiretsu pionowymi. Co więcej Amerykanie uważali zaibatsu za monopole, co w oczach ekonomii klasycznej było najgorszym przestępstwem dla wolnego rynku . Zostały one zlikwidowane, podzielone na niezależne firmy, a organizacje o podobnych strukturach stały się nielegalne. Wprowadzono bowiem Ustawę Antymonopolową na wzór amerykańskiej. M. in. powołała ona do życia Komisję Wolnego Handlu (Fair Trade Comission, FTC), która miała pilnować, by monopole takie jak zaibatsu nigdy już się nie pojawiły. Jednym z efektów reform amerykańskich było zwiększenie siły biurokracji (kosztem zmniejszenia siły zaibatsu). Amerykanie pozostawili właściwie wszystkich ludzi faktycznie rządzących Japonią podczas wojny, na czele z Ministerstwem Finansów oraz Ministerstwem Handlu Zagranicznego i Przemysłu (Ministry of International Trade and Industry - MITI, poprzednio - Ministerstwo Wojny). Te ministerstwa niechętne były karaniu poszczególnych osób i nie chciały w tej materii współpracować z Amerykanami. Tak więc pomimo rozbicia zaibatsu te same osoby pozostały w zarządach poszczególnych firm. Zabroniono prowadzenia firm jedynie osobom znajdującym się na samym szczycie hierarchii. Niewiele potrzeba było, aby dawne struktury zaczęły dążyć do odrodzenia się.

W latach powojennych dużą rolę odegrało MITI. Chciało ono szybkiej odbudowy kraju, a szansy na to upatrywało w poprzednim systemie zaibatsu. Japonia zaczęła więc szukać innych sposobów na ścisłą, "nierynkową" współpracę. Jeszcze za czasów okupacji zaczęły powstawać pierwsze nieoficjalne powiązania między firmami. Zamiast rodzin w centrum nowych struktur znalazły się banki. Po wojnie niewiele banków posiadało na tyle dużo kapitału, by mogły udzielać większych pożyczek, a tylko niektóre miały przywilej pożyczania od banku centralnego. Przedsiębiorstwa potrzebujące kapitału zaczęły się wokół nich grupować. Firmy związane wcześniej z zaibatsu koncentrowały się wokół starych banków zaibatsu (Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo). Inne banki zgrupowały pozostałe firmy. W ten sposób powstało sześć głównych keiretsu (oprócz wyżej wymienionych Dai Ichi Kangyo Bank Group, Fuji Bank (Fuyo Group) i Sanwa Bank Group) . Mowa tu oczywiście o keiretsu poziomych. Poza nimi powstały też mniejsze grupy, które mają jednak dużo mniejsze znaczenie w gospodarce Japonii i odpowiednio mniejsze wpływy. Z biegiem czasu wszystkie te grupy rozwijały się, dołączając wciąż nowe przedsiębiorstwa. Wykształciła się nieco inna struktura, nie zdominowana przez jedną rodzinę, będące organizacjami oligopolistycznymi .

Centrum keiretsu poziomego tworzy bank, przedsiębiorstwo handlowe (shosha) oraz największy wytwórca. Wokół skupia się około czterdziestu największych firm, grupa jednak składa się z o wiele większej jej ilości. Firmy te działają w różnych gałęziach przemysłu. Jest to między innymi spowodowane dużym stopniem wpływu państwa na gospodarkę. MITI stosowało wysokie subsydia dla rozwijających się gałęzi, z których starało się korzystać każde keiretsu. Poza tym starano się ograniczać konkurencję pomiędzy członkami grupy, co było łatwiejsze w przypadku działania w różnych dziedzinach. Wreszcie pozwalało to na współpracę zróżnicowanych przedsiębiorstw przy wspólnych projektach badawczych .

W ramach grupy działa zawsze sporo różnego rodzaju instytucji finansowych, które są w stanie wspólnie finansować przedsięwzięcia wymagające dużych inwestycji, które potem przynoszą korzyść całej grupie. Te właśnie więzy finansowe obok wzajemnego posiadania akcji oraz spotkań prezydentów firm (a także ich wymiany) są podstawą współzależności firm. Kompanie wymieniają środki finansowe, wiedzę, współpracują ze sobą, ograniczają natomiast kooperację z firmami spoza grupy. Pomagają sobie także w razie problemów. Dlatego też w Japonii mniej jest przypadków bankructwa dużych firm niż na zachodzie. W razie problemów grupa udziela wsparcia, dostarcza pomocy finansowej itd. Ponieważ dekoniunktura zwykle nie atakuje wszystkich dziedzin działalności keiretsu, są one bardziej odporne na okresy kryzysu gospodarczego. Należy zaznaczyć, iż podobna sytuacja występuje w zdywersyfikowanych zachodnich korporacjach.

Grupa wspólnie opracowuje strategię, wybiera gałęzie przemysłu, w których będą dokonywane inwestycje, które będą rozwijane bądź tworzone. Największą siłą dysponuje bank, który udziela pożyczek dużym firmom. Mniejsze częściej pożyczają środki finansowe od shosha, domu handlowego.

Relacje w obrębie grupy są często osobiste. Wśród pracowników istnieje duże poczucie przynależności do danego keiretsu. Przedsiębiorstwa poza wymianą informacji i menedżerów korzystają z pomocy firm handlowych danej grupy przy organizacji marketingu i dystrybucji oraz wspólnie dokonują inwestycji w nowych dziedzinach.

Bardzo istotne przy koordynacji działań w ramach grupy są spotkania prezydentów. Odbywają się one regularnie, zwykle około 4 razy w roku. Nie ma żadnych publikacji pochodzących z tych spotkań, nie owocują też żadnymi konkretnymi podpisanymi tam umowami. Osoby biorące udział w tych spotkaniach utrzymują, że są one nieformalne. Biorą w nich jednak udział nawet dyrektorzy oddziałów z placówek zagranicznych, przylatują oni do Japonii specjalnie na to spotkanie. Wszystkie najważniejsze osoby w keiretsu. Oczywiste jest więc, że w rzeczywistości spotkania te służą czemuś więcej niż towarzyskiej rozmowie. Z powodu prawa antymonopolowego tematy rozmów na tych spotkaniach są trzymane w ścisłej tajemnicy. To na nich prawdopodobnie ustalana jest ogólna strategia keiretsu .

Przy udzielaniu pożyczek w ramach keiretsu często jednym z warunków jest zatrudnienie na wysokim stanowisku zarządczym osoby z banku. W ten sposób zapewniają sobie łatwiejszy dopływ informacji, a co za tym idzie - lepszą kontrolę nad swoim kapitałem. Umożliwia to także większy bezpośredni wpływ na firmę . Praktyka ta wywodzi się również z okresu powojennego, kiedy to banki posiadały duże środki do pożyczenia, natomiast firmy miały duże potrzeby finansowe, co dawało bankom pewną przewagę. Osoby wewnątrz firmy nie miały i nie mają służyć wywieraniu wpływu na nią. Jedynie w sytuacjach kryzysowych lub w przypadkach zmniejszania się zyskowności, gdy kadra zarządcza wyraźnie nie stawała na wysokości zadania, bank dążył do jej wymiany. Zwykle osoba taka pomagała jedynie w monitorowaniu wykorzystania udzielonego kredytu. Oczywiście nie mniej ważnym sposobem kontroli i zmniejszania ryzyka jest wzajemne posiadanie akcji, w którym to systemie banki zajmują ważne miejsce.

System finansowy keiretsu pozwala na zmniejszenie kosztów kontroli oraz ryzyka, które możemy zaliczyć do kosztów transakcyjnych (w ekonomii neoklasycznej trudno znaleźć miejsce na koszty kontroli). Dzięki zmniejszeniu ryzyka banki były w stanie rozszerzyć swą działalność kredytową, unikając specjalizacji .

Bardzo ważną rolę w keiretsu poziomym pełni także firma handlowa, shosha. Koordynuje ona handel pomiędzy firmami z grupy. Przyjmuje pieniądze od kupującego, po czym wypłaca je sprzedającemu. W przypadku negocjacji stanowi również ogniwo pośrednie. Wspomaga handel firm z przedsiębiorstwami spoza grupy. Ponieważ kontroluje i koordynuje znaczne przepływy finansowe, stała się też pożyczkodawcą dla mniejszych firm z grupy. Cztery największe shosha, Mitsubishi, Mitsui, Itochu i Sumitomo to według niektórych źródeł największe korporacje na świecie, z obrotem w każdej z nich przekraczającej 160 mld USD, podczas gdy największy zachodni rywal to General Motors, osiągający "jedynie" 154 mld USD .

Cała struktura keiretsu, cały system wzajemnego posiadania akcji, spotkań dyrektorów, zależności finansowych itd. wymusza posłuszeństwo, zwiększając transakcyjne koszty zachowania niezgodnego z interesem grupy, do pułapu właściwie eliminującego takie posunięcia, mimo braku stosownych umów. Obserwujemy tu więc bardzo ciekawą instytucję, jaka nie istnieje w krajach zachodnich. Jest to instytucja nieformalna, ponieważ w zasadzie prawo nie pozwala na jej istnienie (ustawy antymonopolowe). Z jednej strony znacznie obniża ona koszty transakcyjne firm należących do keiretsu, które dzięki ścisłej współpracy dzielą się kosztami i ryzykiem, obniżając jedno i drugie. Np. w przypadku inwestycji w nowej dziedzinie pojedyncze przedsiębiorstwo natrafiłoby na bariery nie do przebycia, które pokonać może grupa. Łatwiej może ona zebrać informacje, opracować nowe technologie, zdobyć środki na inwestycje. Ma także większą siłę przetargową w przypadku załatwiania subsydiów rządowych. Kontakty z niektórymi dostawcami okazują się przydatne w nowej dziedzinie. Koszty maleją także dzięki opracowywaniu wspólnej strategii czy też ułatwionemu przepływowi know-how.
Z drugiej strony wysokie koszty transakcyjne zachowań sprzecznych z interesem grupy stanowią swego rodzaju zabezpieczenie systemu. Trudne jest też wystąpienie z keiretsu, ze względu na więzi formalne, głównie wzajemne posiadanie akcji oraz uzależnienie od pożyczkodawcy, ale także nieformalne, jakie na pewno wystąpiłyby w społeczeństwie nie akceptującym takich posunięć i uznających je za zdradę, nieposłuszeństwo.

Dzięki wysokiej stabilności takiego systemu oraz bliskich powiązań z instytucjami finansowymi firmy japońskie są w stanie przeprowadzać bardziej długoterminowe inwestycje. Nie należy przypisywać całej zasługi jedynie na ich dalekowzroczności wynikającej z wychowania w takiej a nie innej kulturze (choć nie jest to bez znaczenia) . Gdyby tak było, menedżerowie w innych częściach świata mogliby się tego z pewnością nauczyć. To właśnie system ścisłych powiązań w keiretsu, wraz z powiązaną z tą kwestią pewną niezależnością od akcjonariuszy - osób fizycznych, zainteresowanych krótkookresowym zyskiem w postaci dywidend i wywierających duży wpływ na przedsiębiorstwa zachodnie poprzez giełdę, umożliwiają keiretsu bardziej długoterminowe planowanie i inwestowanie większej części zysków. Podsumowując, keiretsu miały raczej pozytywny wpływ na gospodarkę Japonii. Prawdopodobnie w znacznej części przyczyniły się do odbudowy i rozbudowy japońskiej gospodarki po wojnie i do wielkiego sukcesu Japonii. Nie jest też prawdą, iż ograniczają konkurencję, ponieważ jest ich wiele (kilka największych i więcej mniejszych, mniej znaczących), a konkurencja pomiędzy nimi jest bardzo duża. Keiretsu przyczyniły się ogromnie do unowocześnienia japońskiego przemysłu, dzięki obniżeniu ryzyka inwestycji w nowych dziedzinach, a także obniżeniu kosztów prowadzenia badań (wspólne badania). Dopiero w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ich wady wpłynęły negatywnie na gospodarkę kraju, będąc jedną z przyczyn kryzysu.

Autor: Dariusz Socik