Eksport MŚP jako przejaw ich konkurencyjności

Jednym z wyznaczników konkurencyjności polskich małych i średnich przedsiębiorstw jest ich pozycja na międzynarodowym rynku. Możliwość sprzedaży przez daną firmę swoich produktów i usług za granicą, na dobrze rozwiniętym rynku, do jakich zalicza się na pewno rynek Unii Europejskiej, świadczy o jej wysokiej konkurencyjności.

W ostatnich latach znacznie wzrósł udział sektora MSP w eksporcie. W 1995 r. oscylował on w granicach 39 proc., aby wzrosnąć do poziomu 46,1 proc. w 2000 r. W ciągu tylko pięciu lat wartość sprzedaży dóbr i usług przez małe i średnie firmy poza granicami Polski zmieniła się na korzyść o 65 proc. Bardzo szybko rośnie eksport przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego. W 2000 roku wartość ich eksportu wyniosła 6,35 mld USD, co w stosunku do 1995 r. oznacza wzrost o 179 proc.. Nasilanie się aktywności eksportowej firm zagranicznych należy uznać za zjawisko korzystne dla naszej gospodarki .

Ciągły wzrost wartości eksportu wyżej wymienionych przedsiębiorstw niewątpliwie świadczy o większej ich konkurencyjności oraz aktywności w poszukiwaniu nowych partnerów gospodarczych. Wskazuje na to również fakt, iż dynamika wzrostu eksportu sektora MSP jest większa niż dynamika przyrostu liczby małych i średnich przedsiębiorstw. Oznacza to, że coraz więcej firm sektora MSP rozwija współpracę gospodarczą za granicą. Cieszy także większy udział w eksporcie firm z udziałem kapitału zagranicznego. Jest to efekt inwestycji poczynionych w naszym kraju kilka lat wcześniej. Należy przypuszczać, że w związku z tymi i kolejnymi inwestycjami zagranicznymi trafi do Polski coraz więcej nowych technologii i innowacyjnych rozwiązań.

Struktura towarowa eksportu sektora MŚP

Eksport małych i średnich przedsiębiorstw jest realizowany głównie przez firmy zaliczone według Europejskiej Klasyfikacji Działalności do dwóch sekcji:, tj. sekcji D (działalność produkcyjna) oraz sekcji G, obejmującej handel. W 2000 r. na sekcję D przypadało aż 66,3 proc., a na sekcję G 28,3 proc. całego eksportu sektora MSP. W badanym okresie, tj. od 1995 r. do 2000 r., w strukturze eksportu małych i średnich firm według sekcji EKD wystąpiły stosunkowo niewielkie zmiany. Przede wszystkim zaobserwowano systematyczny wzrost udziału eksportu realizowanego przez przemysł przetwórczy i jednoczesny spadek udziału eksportu realizowanego przez sekcję G (handel). O ile w 1995 r. na sekcję D przypadało 53,9 proc. całego eksportu sektora MSP, to w 1999 r. udział ten zwiększył się do 64,1 proc., a w 2000 r. do 66,3 proc. W tym ostatnim roku wartość eksportu małych i średnich przedsiębiorstw działających w przemyśle przetwórczym wyniosła 9,67 mld USD (a więc przeszło dwukrotnie więcej niż w 1995 r.).

W badanym okresie zaszły dość istotne zmiany w strukturze towarowej eksportu przemysłowych małych i średnich podmiotów. W 2000 r., pod względem roli w eksporcie, zdecydowanie na pierwsze miejsce wysunął się eksport maszyn i urządzeń. Zwiększyła się także rola eksportu środków transportu, w tym zwłaszcza pojazdów samochodowych i ich części. W wartościach bezwzględnych odnotowano blisko czterokrotne zwiększenie tego eksportu.

Strukturę towarową eksportu handlowych małych i średnich przedsiębiorstw cechowała mniejsza koncentracja niż w przypadku przemysłowych MSP. W 2000 r. przedsiębiorstwa te handlowały głównie maszynami i urządzeniami mechanicznymi oraz sprzętem elektrycznym (19,6 proc. eksportu), metalami nieszlachetnymi, zwierzętami żywymi, produktami pochodzenia zwierzęcego, produktami mineralnymi oraz gotowymi artykułami spożywczymi i napojami.

Do pozytywnych zjawisk zaliczyć należy w 2000 r. wzrost udziału maszyn i urządzeń mechanicznych oraz sprzętu elektrycznego, zarówno w eksporcie Polski ogółem, jak i w eksporcie firm sektora MSP. Podobna sytuacja wystąpiła w eksporcie środków transportu. Świadczy to o poprawie struktury, zarówno eksportu ogółem jak i eksportu MSP.

Wśród najważniejszych dziedzin eksportu rolnego małych i średnich przedsiębiorstw największą dynamikę sprzedaży w latach 1995 - 2000 osiągnięto w dziale przetwory z owoców i warzyw oraz w dziale cukry i wyroby cukiernicze. Należy podkreślić, że wartość bezwzględna eksportu sektora MSP w działach obejmujących produkty rolne była co prawda w 2000 r. wyższa niż w 1995 roku, jednak na ogół niższa niż w okresie poprzedzającym kryzys rosyjski.

Oznacza to, że mimo bardzo dużego potencjału rolnego naszego kraju małe i średnie przedsiębiorstwa nie zdołały jeszcze w pełni odbudować swojej pozycji na rynkach międzynarodowych. Polskie małe i średnie firmy nie posiadają ciągle zasobów kapitałowych niezbędnych dla szybkiego wzrostu wysoko przetworzonej i spełniającej unijne normy produkcji artykułów spożywczych. Bez zmiany tej sytuacji trudno będzie tymże przedsiębiorstwom uzyskać trwałą przewagę konkurencyjną nie tylko na rynkach krajów zachodnich, lecz także w krajach b. ZSRR, będących do wybuchu kryzysu rosyjskiego wielkim rynkiem zbytu dla polskich produktów rolnych.

Struktura geograficzna eksportu sektora MŚP

W eksporcie MSP dominują kraje rozwinięte, a wśród nich Unia Europejska. W 2000 r. przypadało na nią 91,6 proc. wartości wywozu do krajów wysoko rozwiniętych. Eksport MSP do Unii zwiększył się aż o 67 proc. w porównaniu z 1995 r. oraz o prawie 12 proc. w stosunku do 1999 r. W 2000 r. polski eksport ogółem do UE wzrósł w stosunku do 1995 r. o 38 proc., a w stosunku do 1999 r. - o 15 proc. Rynki unijne odbierają prawie 70 proc. całości eksportu MSP. Są to podobne proporcje jak w polskim eksporcie ogółem.

Znaczenie krajów Europy Środkowo-Wschodniej w eksporcie MSP jest wyższe aniżeli w eksporcie ogółem, jednak w 2000 r. ich udział w całym eksporcie MSP (20,6 proc.) był mniejszy aniżeli w 1998 r. (24,8 proc.), a także w 1995 r. (21,8 proc.).

Jeżeli chodzi o handel z krajami CEFTA to zwiększyły one swój udział w całym eksporcie MSP do 7,6 proc. w 2000 r. W roku poprzednim wskaźnik ten wynosił 7 proc., a w 1995 zaledwie 5,3 proc. Większa niż w przypadku polskiego eksportu ogółem była dynamika sprzedaży MSP na rynkach CEFTA. W stosunku do 1995 r. eksport MSP wzrósł w 2000 r. o 138 proc., a w porównaniu z rokiem 1999 o 21 proc. W eksporcie małych i średnich przedsiębiorstw widoczne są trudności z odbudową pozycji państw byłego ZSRR. Wprawdzie w 2000 r. do omawianej grupy państw trafiło prawie 13 proc. eksportu MSP, lecz w 1998 r. aż 18,5 proc., a w 1995 r. - 16,5 proc.

Znaczenie krajów rozwijających się w eksporcie MSP jest mniejsze niż w całym eksporcie Polski. Ich udział w 2000 r. wyniósł 4,5 proc. i był taki sam jak w 1995 r. W 2000 r. zwiększyła się jednak wartość sprzedaży MSP na rynkach państw słabo rozwiniętych o 5 proc. w porównaniu z rokiem 1999 .

W świetle przedstawionych wyników w eksporcie małych i średnich przedsiębiorstw można stwierdzić, że radzą sobie one w tej działalności względnie dobrze. Pogarszające się warunki makroekonomiczne w Polsce oraz słabnąca koniunktura na rynkach zagranicznych jednak utrudniają znacząco działalność MSP w sferze eksportu. Malejący popyt zagranicy, w warunkach jednoczesnego utrzymywania się licznych barier krajowych, ograniczających konkurencyjność tych firm sprawia, że coraz trudniej jest im nie tylko rozwijać eksport, lecz także utrzymać już zdobytą pozycję na rynkach międzynarodowych. Świadczyć o tym może np. stosunkowo niski stopień trwałości wykorzystywania występujących nisz eksportowych (spośród wyodrębnionych w 2000 r. nisz tylko 1/5 stanowiły nisze, w ramach których utrzymywała się bardzo wysoka dynamika eksportu zaobserwowana już w 1999 r.).

Do głównych przeszkód makroekonomicznych w działalności eksportowej MSP zaliczyć należy także trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania działalności MSP z powodu wysokiej realnej stopy procentowej oraz słabo rozbudowanego systemu poręczeń kredytowych dla małych i średnich przedsiębiorstw. W warunkach małych zasobów kapitałowych sektora MSP ograniczone są jednocześnie możliwości samofinansowania tej działalności.

Negatywny wpływ na działalność eksportową wywiera też utrzymywanie się wysokiego kursu złotówki, który w sposób istotny obniża opłacalność eksportu. Mocny złoty nie odzwierciedla bowiem rzeczywistego stanu konkurencyjności polskiej gospodarki, lecz wynika ze względnego nadmiaru podaży walut obcych na krajowym rynku pieniężnym, m.in. w związku z udziałem kapitału obcego w procesach prywatyzacji oraz zakupach za waluty obce emitowanych przez państwo papierów dłużnych.

Do makroekonomicznych czynników utrudniających działalność eksportową MSP należy także zaliczyć zbyt dużą skalę obciążeń fiskalnych, która ogranicza możliwości gromadzenia i przeznaczania środków własnych przedsiębiorstw tego sektora na cele rozwojowe i promowanie przez nie za granicą swoich produktów. Z drugiej strony dostrzegalne jest niekorzystne na rynku polskim zjawisko stosowania przez niektóre korporacje międzynarodowe cen transferowych i innych rozwiązań rodzących nieuczciwą konkurencję, a więc powodujących pogorszenie pozycji konkurencyjnej krajowych firm, a zwłaszcza firm o mniejszym potencjale, zarówno na rynku wewnętrznym, jak i na rynkach zagranicznych.

Na poziomie mikroekonomicznym do czynników osłabiających pozycję konkurencyjną MSP zaliczyć należy przede wszystkim niski poziom technicznego uzbrojenia pracy, co z kolei pociąga za sobą ograniczenie tempa wzrostu wydajności pracy i co za tym idzie konkurencyjności polskich MSP na rynku krajowym i rynkach zagranicznych.

Negatywne konsekwencje względnego zacofania technologicznego są potęgowane niższą niż np. w firmach z udziałem kapitału zagranicznego, sprawnością zarządzania i niższym poziomem kwalifikacji kadr. W rezultacie małe i średnie przedsiębiorstwa mają wciąż duże trudności w dorównaniu międzynarodowym standardom jakości towarów. Wypadkową wspomnianych wyżej czynników jest niska rentowność działalności gospodarczej MSP, która z kolei nie pozwala na osiągnięcie niezbędnego dla szybszego i znacznego rozwoju tych firm poziomu akumulacji kapitału i na przełamanie tym samym błędnego koła niemożności finansowania na dużo większą skalę, niż do tej pory, ekspansji produkcyjnej i eksportowej MSP.

Autor: Przemysław Łukasik