Powrót

Unia Europejska.

Autor: dr Tadeusz Trocikowski

Stopień poparcia społeczeństwa Estonii dla integracji z Unią Europejską

---

Wstęp

Po upadku Związku Radzieckiego i jego wpływu jaki miał na pozostałe kraje Europy Środkowo - Wschodniej, pojawiło się zainteresowanie przyłączeniem tego regionu do struktur europejskich. Celem międzynarodowych badań było określenie stanowiska ludności tych krajów wobec możliwości przyłączenia do Unii Europejskiej. Estonia została włączona do badań w krótkim okresie po uzyskaniu niepodległości.

Przystąpienie Estonii do Unii Europejskiej może być traktowane jako proces geopolityczny i geoekonomiczny, ale może on mieć miejsce jedynie wtedy, gdy ludność Estonii będzie tego chciała. Pomimo pozytywnego trendu, opinie ludności estońskiej na temat przystąpienia ich kraju do Unii Europejskiej podlegają dynamicznym zmianom.

Jednym z powodów zmienności stanowiska jest brak dostatecznej wiedzy na temat korzyści i strat jakie za sobą niesie przystąpienie do Unii Europejskiej. Poparcie dla integracji wiąże się z oczekiwaniami społeczeństwa, im stopień wyobrażeń o integracji jest pozytywniejszy, tym poparcie dla integracji większe.

Stopień poparcia społeczeństwa Estonii dla integracji z Unią Europejską na przestrzeni lat 1991 - 1997

W latach 1991 - 1997 prowadzono badania opinii publicznej, które miały odpowiedzieć na kilka pytań dotyczących integracji Estonii z Unią Europejską, w tym m.in.

• które grupy ludności Estonii wspierają przyłączenie do Unii,
• jakie motywy są połączone z ich oczekiwaniami i obawami,
• jaka jest dynamika tych stanowisk.

Analiza oparta jest zarówno na wynikach studium Eurobarometru zapoczątkowanych przez instytucje Unii Europejskie, jak również na wynikach badań przeprowadzonych przez instytucje estońskie.

Jednak wyniki obserwacji wykazały brak zainteresowania problemem integracji z Unią Europejską w polityce estońskich władz, takie zainteresowanie zaczęto wykazywać dopiero od połowy lat 90 - tych.

Estońska elita polityczna nie była w stanie ocenić wagi tych badań, zainteresowanie Estonii procesem przyłączenia do Unii Europejskiej ograniczało się jedynie do ogólnych deklaracji politycznych. W związku z tym trudno było konsekwentnie wiązać wyniki badań z konkretnymi krokami politycznymi.

Republika Estonii przedłożyła swoją aplikację członkostwa w 1995 roku, zdarzenie to poddano monitorowaniu, okazało się, iż jest to ważny instrumentem w interpretacji opinii publicznej i ocenie stopnia gotowości przyjęcia Estonii do Unii Europejskiej.

W oparciu o badania można stwierdzić, że aż do 1995 roku estońska opinia publiczna była "w stanie europejskiej euforii". Krytyczne głosy co do Unii Europejskiej, do pewnego stopnia istniejące w dalszym ciągu, były dość ostrożnie przedstawiane, ale pojawiły się próby nie dramatyzowania pojawiających się problemów i przyjęcia postawy wyczekiwania.

Zdecydowani stronnicy członkostwa Estonii w Unii Europejskiej w badanym okresie przekroczyli 40 % podczas gdy przeciwników było mniej niż 20 %. Na uwagę zasługuje liczba nie określonych.

Lata 1995 - 1996 charakteryzują się skupieniem na problemach i wycofywaniem się z abstrakcyjnych dyskusji na temat ogólnego "zadowolenia unijnego". Proces ten dotarł do pewnego stanu poznawczego, w którym brano pod uwagę hipotetyczne problemy towarzyszące procesowi integracji oraz formułowano własne zainteresowania. W badaniu opinii publicznej w 1996 r. wykryto, ku wielkiemu zaskoczeniu, zmniejszające się poparcie społeczeństwa estońskiego dla przystąpienia Estonii do Unii Europejskiej.

W wyimaginowanym referendum przeprowadzonym w 1996 r tylko 29 % głosujących odpowiedziało pozytywnie (44% w listopadzie 1995) . Dokładniejsza analiza wyników i kolejne badania wykazały, że liczby te wskazują na rosnące oczekiwania społeczeństwa na pełniejsze informacje dotyczące skutków integracji z Unia Europejską, niż zwiększającą się opozycję do przyjęcia do struktur europejskich. Wśród innych czynników znalazł się również ten, że Unia Europejska nie jest organizacją obronną i nie może zastąpić NATO dla Estonii. Zmniejszające się poparcie dla integracji z Unią było tylko tymczasowe.

Według badań zarówno ekspertów "europejskich", jak i estońskich placówek badawczych pod koniec listopada 1997 r. 40% respondentów wspierało proces przystąpienia Estonii do Unii Europejskiej, 12% było przeciwnych temu pomysłowi, a ilość niezdecydowanych wynosiła 36%. Liczba osób, które powiedziały, że nie zagłosują była wyjątkowo mała, tylko 1/8.

W ostatnich kilku latach, można zaobserwować pozytywny trend co do integracji Estonii z Unią Europejską. Można to wyjaśnić przynajmniej częściowo bliższymi kontaktami europejskimi na różnych poziomach, co generalnie wpłynęło na świadomość ludności. Istnieje całkiem duże zainteresowanie konsekwencjami przyłączenia do Unii, szczególnie wśród zwykłych ludzi z ulicy. Ten obraz powoli się rozjaśnia, ale dzieje się to w zbyt wolnym tempie.

Stanowisko Estończyków i Rosjan zamieszkałych w Estonii w kwestii integracji z Unią Europejską

Jednym z pierwszych badań dotyczących stopnia poparcia społeczeństwa estońskiego dla integracji z Unią Europejską było szczegółowe badanie przeprowadzone przez Institut for Open Society w czerwcu 1995 r, które miało na celu przyjrzenie się priorytetom Unii Europejskiej i NATO w Estonii. Powtórzone rok później, ale bardziej szczegółowe dane dotarły do Estończyków wiosną 1997 r.

Około połowa respondentów uważała wejście do Unii Europejskiej za konieczne, podczas gdy według co siódmego badanego Estonia nie miała żadnych powodów, by wstąpić do Unii, 1/3 respondentów nie miała ugruntowanego zdania w kwestii przystąpienia.

Stanowisko Rosjan jako najliczniejszej grupy ludności nie estońskiej wobec przystąpienia było bardziej przychylne niż samych Estończyków. Powodem tak znacznego zróżnicowania jest prawdopodobnie fakt, że Rosjanie w przeciwieństwie do Estończyków nie obawiają się etniczno - kulturowego wpływu Unii Europejskiej na Estonię.

Od tamtego czasu kwestia narodowej i etnicznej przynależności jest jedną z najbardziej centralnych wśród estońskich stanowisk wobec Unii; badania Instytutu Studiów Międzynarodowych i Społecznych (RASI) w marcu 1996 r. próbowały skrystalizować do jakiego stopnia obawy i nadzieje Estończyków i Rosjan mają podstawy etniczno-polityczne.

Oczywistym było, że obawa co do przynależności kulturowej w Unii Europejskiej pozbawionej granic charakteryzowała ogromny odsetek Estończyków w tamtym czasie. Pytanie, czy przyłączenie do Unii doprowadzi do upadku Estonii w Europie bez granic otrzymało pozytywną odpowiedź od 42 % Estończyków i 21 % Rosjan.

Ta i wiele różnic pozwala stwierdzić, że Rosjanie uważają Unię Europejską jako idealną przyszłość dla Estonii. Jest to nie tylko kwestia Europy pozbawionej granic, co pozornie zbiega się z administracyjną organizacją Związku Radzieckiego, gdzie nie było granic pomiędzy poszczególnymi republikami. Rosjanie postrzegają Unię jako składnik rozwoju politycznego reżimu, dzięki któremu wszyscy mieszkańcy otrzymają równy status obywatelstwa europejskiego i będą konsekwentnie zwalniani w pewnym sensie z dziwnie restrykcyjnego statusu w Estonii.

Gdyby Estonia przyłączyła się do Unii, co czwarty młody Rosjanin i co piąty osobnik starszej generacji ma nadzieje pobierać ekonomiczne korzyści z tego faktu, podczas gdy nadzieje Estończyków w tej kwestii są relatywnie bardziej ograniczone. Rosjanie przypuszczają, że będzie osiągnięta równowaga ekonomiczna i wzrost indywidualnego dobrobytu w Estonii jako kraju członkowskim.

Nadzieje Estończyków na zagwarantowanie bezpieczeństwa towarzyszącemu przystąpieniu do Unii były określone wyraźniej w porównaniu do Rosjan. Estończycy rozważają zagwarantowanie przez Unię bezpieczeństwa jako wariantu ochrony estońskiej niezależności narodowej i przynależności etnicznej.

Znaczącym jest fakt, że nadzieje na rozwój przyszłości w Estonii są relatywnie wysokie. Już połowa Rosjan i 1/3 Estończyków zadeklarowała się odpowiedzieć osobiście na pytania o Unię pomimo braku bardziej szczegółowych informacji.

TABELA 1

Oczekiwane wsparcie od Unii dla rozwoju Estonii ( październik - listopad 1997)

	Grupa dochodów			Grupa wiekowa
Oczekiwania, że przyłączenie do Unii poprawi:	Przeciętne (%)	Do 1500 EEK na miesiąc	Więcej niż 3500 EEK na miesiąc	do 29 lat	30-49	pow. 50 l
1.Rozwój ekonomiczny	73	65*	83*	78	74	68
2.Bezpieczeństwo militarne	66	61	70	68	66	62
3.Handel zagr.	64	55*	71*	74*	64	54*
4.Warunki otoczenia	50	46	55	49	50	49
5.Pozycja związk. zawodowych w Unii	44	36*	54*	47*	48*	35*
6.Bezp.społeczne	42	35*	49*	36	45	44
7.Ogólne warunki życiowe	41	32*	52*	39	41	44
8.Możliwości pracy	36	33	39	34	38	34
9.Możliwości rozwoju kultury narodowej	31	29	35	30	32	31
10.Sytuacja osób nie mających obywatelstwa	29	30	27	32	27	27
11.Sytuacja emerytów	27	23	32	22	29	29
12.Sytuacja rolnictwa	27	24	32	31	26	25

* różnice są statystycznie znaczące
Źródło: Centrum Badań Europejskich Instytutu Studiów Międzynarodowych i Społecznych w Tallinie

2.1. Oczekiwania społeczne

Pod koniec 1997 roku Centrum Badań Europejskich RASI przeprowadziło badania wśród 300 uczestników w Tallinie, Tartu i Ida- Viru z których wynika, iż Unia Europejska zyskała dobrą reputację jako środowisko dobrze rozwinięte ekonomicznie . Nie jest to zaskoczeniem, ponieważ duży udział (73%) respondentów zamieszkałych w miastach (głównie osób z pewnym statusem majątkowym 83%) ma nadzieję, że Unia Europejska będzie miała pozytywny wpływ na rozwój ekonomiczny i równowagę handlu zagranicznego z Estonią (tabela 1)

Estończycy mają również duże nadzieje na udział Unii Europejskiej w zapewnieniu gwarancji bezpieczeństwa, jest to efekt geopolitycznej sytuacji Estonii oraz jej sytuacji zagrożenia . Nadzieje na poprawienie bezpieczeństwa zarówno w kraju jak i zagranicą jak i polepszenie sytuacji w wojskowości mocno związane są z możliwościami uzyskania pracy, które mają zwiększyć się po wstąpieniu Estonii do Unii Europejskiej. Rozwaga na rynku pracy , a zwłaszcza ruch handlowy z Unią Europejską zagadnienia te cieszą się wzrostem zainteresowania u Estończyków, co wynika z ich wypowiedzi oraz, że ich wiedza na temat Unii Europejskiej jako przestrzeni ekonomicznej współpracy poszerza się.

Badania wykazują, że dwie najbardziej znaczące obawy to:

• przyłączenie do Unii Europejskiej zagraża rozwojowi rolnictwa w Estonii,
• pogorszą się stosunki z Rosją, wskutek przyłączenia.

Lęki te postrzegane są przez 40% respondentów . Zdaniem ekspertów są one dużo przesadzone w świadomości społecznej . Pomyślana reforma estońskiego rolnictwa byłaby z pewnością dużo trudniejsza bez pomocy Unii Europejskiej.

Relacje Estonii jako państwa członkowskiego Unii Europejskiej z Rosją mają być lepsze niż obecnie.

3. Regionalne różnice dotyczące stanowisk wobec integracji z Unia Europejską

Jeśli spojrzymy na Estonię jak na regiony z różnymi potencjałami rozwojowymi gwałtownie rozwijająca się Północ i Zachód, ustatkowane Południe Estonii i wyjątkowo "optymistyczna Ida - Virumaa", możemy potwierdzić prawdziwość następujących stwierdzeń:

• "Europejska pewność" Tallina oparta jest w dużej mierze na znacznie bardziej pozytywnej polityce społecznej i środowiskowej . Podstawą tego jest lepsza informacja. Przyszłość rolnictwa jest również widziana optymistycznie . Oczekiwanie mieszkańców Tallina dotyczące przyszłości estońskiego rolnictwa są znacznie bardziej optymistyczne niż mieszkańców innych miast. Pozytywna rola Tallina i Zachodniej Estonii w integracji europejskiej przejawia się nie tylko wzrastającym wsparciem dla potwierdzających opcji w referendum. Tallin jako stolica jest również gotowy dawać przykład i wiarygodną wiedzę , aby informować cały kraj o pozytywnych aspektach przyłączenia do Unii Europejskiej.
• "Europejski optymizm" na terenie Ida - Virumaa zasługuje na ten termin ze względu na pozytywne myślenie ludzi tam mieszkających , którzy wierzą, że ogólny poziom życia polepszy się i nie oczekują, iż integracja europejska może zagrozić ich kulturze etnicznej. Według mieszkańców regionu Ida - Virumaa przyłączenie Estonii do Unii będzie głównym krokiem politycznym , który prawdopodobnie spowoduje równowagę pomiędzy negatywnymi stosunkami estońsko - rosyjskimi i rozszerzy pozytywny wpływ handlu między tymi krajami na tym regionie.
• "Europejska ostrożność" Tartu i mieszkańców na południu Estonii oparta jest na obawie o przyszłość rolnictwa Estonii, wątpliwościach co do przyszłości emerytów, ogólnym bezpieczeństwie społeczeństwa i możliwościach pracy.

Chociaż więcej niż połowa respondentów uważa siebie za dobrze poinformowanych na temat problemów integracyjnych, to poziom informacji wciąż odgrywa całkiem ważną rolę w kształtowaniu optymistycznych czy pesymistycznych poglądów. Kilka z oczekiwań czy możliwości może być dostrzeżonych przez obserwatorów z niewielkim doświadczeniem czy elementarnym rozumieniem ekonomii. Jednak rozumienie cech szczególnych np. polityki społecznej Unii już wymaga doświadczenia i wiedzy. Niedocenianie różnorodnych możliwości proponowanych przez Unię jest spowodowane brakiem informacji.

4. Stopień poparcia estońskiej elity dla integracji z Unią Europejską

Aktualny proces integracji i przyszłe kształtowanie opinii publicznej będzie w dużej mierze zależało od elity politycznej , ekonomicznej i kulturalnej.

Badania nad ową elitą dostarczają wizerunek osób , które podejmują aktualne decyzje i kształtują opinię, jak również motywy determinujące ich stanowiska.

Badania nad strategią integracji europejskiej w Estonii, Litwie i Łotwie dotyczą 51 ekspertów w Estonii, 30 na Łotwie i 55 na Litwie. Badania ukazują nadzieję wśród elit krajów bałtyckich; więcej niż 3/4 respondentów uważa, że ich kraj powinien dołączyć do Unii Europejskiej. Odsetek zwolenników przyłączenia krajów nadbałtyckich w Estonii wynosi 76 % , a więcej niż 80 % na Litwie i Łotwie. Estońska elita wcale nie kryje się z poglądem, że przyłączenie do Unii jest racjonalnym i dobrze przemyślanym wyborem. Potwierdzono to powtórzonymi badaniami przeprowadzonymi w Estonii w lutym 1997 r, aż 88 % Estończyków popierało przyłączenie do Unii Europejskiej. Znaczna część reprezentantów społeczno-ekonomicznej i politycznej elity kojarzy przyłączenie Estonii do Unii Europejskiej ze swoistym sprawdzeniem różnych dysfunkcji połączonych z procesem przystosowania się warunków, standardów i zasad niezbyt dobrze funkcjonujących w Estonii. Ale ich optymizm jest oparty na oczekiwaniu, że estońska delegacja do negocjacji jest w stanie i jest chętna bronić swoich interesów. To jest główna baza do rozwoju poglądów na temat Unii Europejskiej.

4.1. Stopień poparcia a kwestia referendum

Centrum Badań Europejskich RASI przeprowadziło badania w październiku - listopadzie 1997 r., w których również zapytano ludzi, jak zagłosowaliby w referendum decydującym o przystąpieniu Estonii do Unii Europejskiej. Najbardziej aktywnymi głosującymi w ewentualnym referendum byliby ludzie w wieku 50 lat (do wieku emerytalnego). Około 80 % z nich uczestniczyłoby w głosowaniu, a 3/4 głosowałoby na korzyść. Wśród emerytów głosowałaby mniej niż połowa, a tylko 30 % wspierałoby przyłączenie Estonii do Unii Europejskiej. Badania wykazały, że głównie ludzie uważający siebie za dobrze poinformowanych uczestniczyliby w referendum i zagłosowaliby na tak, (Tabela 1).

W rezultacie, najbardziej wpływową grupą decydowania o członkostwie dla Estonii są ludzie zarabiający. Obawa starszych ludzi spowodowana jest brakiem informacji dotyczących rent i emerytur, handlu i innych możliwości socjalnych. Bezpieczeństwo i emerytura dla generacji zbliżającej się do tego przedziału są znacznie lepsze w Unii Europejskiej niż w obecnej Estonii. Wiek 50 - 60 lat jest punktem zwrotnym, w którym poglądy na temat Unii Europejskiej przechodzą gwałtowną zmianę. Ludzie bogatsi ( prywatni właściciele i najlepsi profesjonaliści) bardziej wspierali przyłączenie Estonii do Unii Europejskiej. W wywiadach przeprowadzonych w listopadzie 1997 r więcej niż połowa osób z wyżej wspomnianej grupy wsparłaby przyłączenie w przyszłym referendum. Wytłumaczeniem takich stanowisk jest "kapitał kultury" towarzyszący ludziom z wysokim statusem społecznym, który również zapewnia dobre perspektywy sukcesu w Unii Europejskiej. W rezultacie kontynuowany gwałtowny postęp ekonomiczny w Estonii w ciągu ostatnich kilku lat zdobył nowych kompetentnych zwolenników Unii Europejskiej.

5. Szczegółowe interesy Estonii i ich obrona

Centrum Badań Europejskich RASI przeprowadziło badania w październiku-listopadzie 1997 r., w których zapytano opinię publiczną o obszary, gdzie Estonia powinna bronić swoich szczególnych interesów. Opinie podzielone były pomiędzy kilka grup, z dominującym wątkiem ekonomicznym , głównie dotyczącym zatrudnienia i współzawodnictwa w estońskiej produkcji, przemyśle jak również rolnictwie.

Trzecim obszarem szczególnych zainteresowań była przyszłość estońskiego języka i kultury, ale to było znacznie mniej ważne dla Estończyków . W rezultacie obawa, że kultura narodowa mogłaby napotkać silne napięcie w Europie nie została przekonująco zamanifestowana w Estonii. Możliwe, że zagrożenie estońskiej kultury ze strony zjednoczonej Europy zostało przesadzone.

Czwartym obszarem integracji Estonii z Europą na którym mogłyby wystąpić problemy, była sytuacja społeczna i sfera edukacji oraz kwestia państwowości i obywatelstwa. Ale te problemy "cieszą" się znacznie mniejszym zainteresowaniem respondentów.

Jakoś dziwnie zaskakującym jest fakt, że potrzeba obrony szczególnych interesów dotyczących kwestii państwowości i obywatelstwa jest najmniej uznana. Wydaje się, że obywatele Estonii są pewni zdolności swoich struktur stanowych, które będą bronić estońskie prawo przed napięciami biurokracji z Brukseli, albo nie będą tego w ogóle brały pod uwagę. Można przypuszczać, że wiele ludzi nie zdaje sobie sprawy ,że Akt Obywatelstwa Estońskiego jest najbardziej narażonym obszarem w połączeniu ze stopniową implementacją obywatelstwa Unii Europejskiej na terytorium Estonii jako przyszłego państwa członkowskiego Unii.

6. Stopień poparcia dla integracji a rozwarstwienie społeczne

Działające w Estonii połączenia pomiędzy procesem społecznego rozwarstwienia a pozytywnymi stanowiskami względem Unii Europejskiej przekonywująco pokazują , że rozwinęły się dość wyraźne więzy pomiędzy bezpieczeństwem ekonomicznym a pozytywnymi stanowiskami względem Unii Europejskiej. Ludzie o lepszym statusie materialnym (z miesięcznym dochodem 3.500 EEK lub więcej na członka rodziny) mocno wspierały akcesję do Unii.

Badania w ostatnich latach tworzą wrażenie , że całkiem duża liczba emerytów i osób zarabiających charakteryzuje się niejasnymi oczekiwaniami co do przyszłości i nawet obawami o mogące wystąpić zagrożenie związane z wejściem do Unii Europejskiej. Jakkolwiek nie można jednoznacznie stwierdzić, że ludzie mniej zabezpieczeni socjalnie i ekonomicznie, jak również obecni emeryci są przeciwni przyłączeniu do Unii Europejskiej. Zgodnie z aktualnymi ankietami badającymi opinię publiczną, nie więcej niż połowa z nich uczestniczyłaby w ewentualnym referendum, jeśli odbyłoby się ono niezwłocznie. Ich wahanie w znacznej mierze spowodowane jest niepewnością na aktualnym rynku pracy w Estonii oraz faktu, że osoby te są gorzej poinformowane na temat możliwości jakie Unia mogłaby zaoferować "przegrywającym".

Europesymizm jest znacznie bardziej rozpowszechniony wśród emerytów w porównaniu z inną warstwą społeczną. 40 % z nich jest pewnych albo mniej lub bardziej przekonanych, że znaleźliby się wśród tych "przegranych" na skutek integracji, a to spowodowane jest ich brakiem wiedzy na temat środowiska Estonii, jakie wytworzyłoby się po przyłączeniu do Unii. W tym samym czasie emeryci nie czują się odpowiedzialni za rozwój sytuacji w Estonii, gdzie nie było wspólnej polityki społecznej i nawet do ostatnich chwil odpowiednich uregulowań dotyczących emerytur. Implementacja tzw. trójfilarowego systemu ubezpieczeń emerytalnych mogłaby zagwarantować większe bezpieczeństwo socjalne w przyszłości. Znany jest społeczno- ekonomiczny kierunek, według którego obecni "przegrywający" emeryci zmieniają się w skromnych "wygrywających". To naturalnie oznaczałoby optymalne połączenie wewnętrznych żródeł estońskich ze wsparciem funduszy socjalnych Unii.

Główna i jednocześnie najbardziej skomplikowana kwestia dotyczy ewentualnych zmian w wojskowości i w społecznym rozwarstwieniu ludzi w połączeniu ze stopniowym przyłączeniem do socjalnej i ekonomicznej warstwy Unii. Tworzone są pewne prognozy według których istnieje podobieństwo z rozwojem w Finlandii i Austrii. Społeczne rozwarstwienie w Estonii staje się coraz silniejsze i towarzyszy mu polaryzacja rozwoju poziomów życia w niektórych regionach Estonii. Rozwój poziomu społecznego w Tallinie i jego najbliższych okolicach , jak również w Parnu i Tartu polepszył się, ale nie nastąpił on na wielu innych terenach. Jednak polityka regionalna Unii Europejskiej podąża w przeciwnym kierunku, próbuje stopniowo wyrównywać tendencję polaryzacji regionów.

Farmerzy jako jedyna aktywna warstwa w rolnictwie estońskim mają również projekt bycia społecznie rentownymi w bliskiej przyszłości przy wsparciu finansowym z Unii i stworzenia wspólnej polityki rolniczej. Co trzeci mieszkaniec Estonii według aktualnych ankiet badających opinię publiczną za największego przegranego uważa estońskie rolnictwo. Aby pokonać te negatywne postawy w najbliższym czasie, pierwsze kroki powinny zmierzać do określenia powodów negatywnych procesów społecznych i ekonomicznych na wsi (wyjazdy młodych ludzi do szkół miejskich, obniżenie możliwości zawodowych, ekonomiczne nękanie farmerów produkujących wyroby mleczne etc.) i stworzyć nowe możliwości, zwłaszcza ukształtować społeczno-polityczny program do nawoływania ludności w wieku produkcyjnym do pozostania na wsi, aby zwiększyć społeczne przystosowanie i adaptację możliwości ludności na wsi w procesie integracji z Unią Europejską.

BIBLIOGRAFIA

1. I. Proos, Euroopa Liit ja NATO; Eesti elanike prioriteedid, Luup nr 8, 1997,
2. R. Ruutsoo, A. Kirch (Koost. ja toim). Eesti Euroopa Liidu lävepakul. Teaduste Akadeemia Kirjastus, Tallinn, 1998.
3. Barometr Centralnej i Wschodniej Europy. Opinie publiczne i Unia Europejska (Przegląd 20 krajów, Komisja Europejska 1997, nr 7),
4. Barometr Centralnej i Wschodniej Europy. Opinie publiczne i Unia Europejska (Przegląd 10 krajów, Komisja Europejska 1998, nr 8),



Autor dr Tadeusz Trocikowski