Exporter.pl - Unia Europejska, Strategia Polski na lata 2004-2015.

Strategia Polski na lata 2004-2015

Jak rozwiązać program cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej w warunkach integracji z UE?
wystąpienie prof. Franciszka Tomczaka

Uwagi wstępne

Organizatorzy konferencji dotyczącej strategii Polski na lata 2004-2015 tj. po akcesji do Unii Europejskiej jak najsłuszniej sformułowali pytanie dotyczące dróg rozwiązania problemu cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej w warunkach integracji z Unią Europejską. Zajęci bieżącymi problemami ekonomiczno-produkcyjnymi gospodarki rolniczej, narastaniem kryzysu nadprodukcji rolnej i dysparytetów dochodowych wsi, uporczywą propagandą odnoszącą się do rolniczych negocjacji polsko-unijnych dotyczących akcesji do UE, w bardzo małym stopniu myślimy o cywilizacyjnym opóźnieniu wsi polskiej jego źródłach, wynikających stąd zagrożeniach oraz sposobach wyjścia z takiego stanu.

"Zagrożenie, dystanse i zaniedbania, jakie nawarstwiły się na obszarach wiejskich - piszą autorzy raportu Instytutu Spraw Publicznych "Przyszłość wsi polskiej" - osiągnęły poziom niepokojący, a nawet niebezpieczny, zagrażający dalszemu rozwojowi Polski i stabilizacji społecznej. Stwierdzamy, że jest to obecnie złożony i najtrudniejszy problem społeczno-ekonomiczny naszego kraju, czyli polski problem nr 1. Od tego, jak zostanie on rozwiązany, będzie zależało nie tylko położenie ludności wiejskiej i jej dobrobyt, ale pomyślność całej gospodarki i całego społeczeństwa. Problemem wsi i rolnictwa nie poświęca się wystarczającej uwagi w polityce państwa ani w życiu publicznym, w środkach masowego przekazu ani w działalności naukowej".

W opracowaniu niniejszym w nawiązaniu do tytułowego pytania przedstawiono pewne uwagi, które mogą służyć rozwinięciu szerszej dyskusji dotyczącej zasad i strategii rozwojowej wsi polskiej, realnych dostosowań do uwarunkowań Unii Europejskiej określanych przez przyszłe członkostwo Polski w UE oraz różnorodnych problemów określających stan a także szanse i zagrożenia, jakie wynikają z cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej. Zrozumiałe jest, iż szanse autora, aby rozwinąć nieco szerzej zaprezentowane tezy i propozycje są minimalne.

Wieś polska i jej problemy cywilizacyjne u progu Unii Europejskiej

Cywilizację rozumiemy w sensie encyklopedycznym jako poziom rozwoju osiągnięty przez spoleczeństwo ze szczególnym uwzględnieniem kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystania jej bogactw na swoje potrzeby. Dotyczy to także ujęcia rozumiejącego cywilizację jako typ kultury zaawansowanej społecznie (m.in. hierarchiczna organizacja, system prawa, instytucje państwa, urbanizacja), materialnie (technika i wiedza praktyczna) i ideologicznie (rozwinięta sztuka, literatura). W ujęciu bardziej praktycznym problem opóźnienia cywilizacyjnego wsi polskiej rozumie się jako dystans dzielący jej poziom rozwoju od poziomu osiągniętego przez miasta (lub kraje wysoko rozwinięte).

Jeśli chodzi o obecny stan rozwojowy i cywilizacyjny polskiej wsi to dysponujemy znaczną literaturą analityczną, interpretacyjną i postulatywną dotycząca przyszłości tych obszarów. W szczególności opracowania publikowane przez Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Szkoły Głównej Handlowej i innych ośrodków pozwalają na formułowanie zasad i wniosków dotyczących problemów cywilizacyjnych opóźnienia wsi polskiej i warunków jego przezwyciężenia. Aktualny obraz wsi polskiej u progu wejścia do Unii Europejskiej został szczegółowo zaprezentowany w dwu ważnych raportach, co pozwala na odpowiedź dotyczącą zakresu cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej. Wymienione raporty prezentują bogaty zestaw materiałów statystycznych obrazujących podstawowe wskaźniki cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej i ich interpretację merytoryczną. Dla potrzeb niniejszego referatu prezentujemy kilka podstawowych ustaleń.

Raport UNDP podkreśla, że wieś polska stanowi zasadniczą cześć dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturalnego a także poważny potencjał demograficzny i gospodarczy kraju. Wyodrębniając obszary wiejskie i miejskie (w Polsce wyróżnikiem jest status administracyjny miejscowości, a GUS zalicza do obszarów wiejskich według danych na szczeblu gmin 93,4% powierzchni kraju). Na tej podstawie można zilustrować cywilizacyjne opóźnienie wsi polskiej (obszarów wiejskich) przez porównanie wybranych wskaźników społeczno-ekonomicznych odnoszących się do wsi i miast. Np. Indeks Rozwoju Społecznego (HDI) wynosi dla Polski 72,8 co stawia nasz kraj na przedostatnim 44 miejscu w grupie 45 wysoko rozwiniętych pod względem społecznym krajów świata. Określa to stan ogólnego opóźnienia społecznego Polski w stosunku do świata rozwiniętego.

Raport po prezentacji regionalnego zróżnicowania rozwoju społecznego w Polsce, rolniczego i pozarolniczego rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich, zasobów ludzkich na wsi, struktury demograficznej, edukacji (np. ludność wiejska o wykształceniu podstawowym stanowiła w 1995r. 43,8% mieszkańców wsi w wieku 15 lat i więcej, zaś w miastach 27,6%, mieszkańcy z wykształceniem wyższym odpowiednio 1,9% oraz 9,8%), aktywno ci zawodowej, bezrobocia, warunków bytu ludności wiejskiej (np. przeciętne dochody rozporządzalne wiejskich gospodarstw domowych w stosunku do miejskich we wszystkich latach 1993-1998 były niższe o 20-30%), zagrożenie ubóstwem, sytuacja mieszkaniowa i zdrowotna, umieralność, konsumpcja, infrastruktura społeczna i techniczna wsi, usługi zdrowotne, telekomunikacyjne itp. są podstawą sformułowania następujących ustaleń:

Mamy do czynienia z dwiema Polskami tj. Polska miejską, należąca już do świata społeczeństw rozwiniętych; autorzy raportu słusznie uważają, ze zarysowany podział kraju na miejską, wyżej rozwiniętą cywilizacyjnie, i wiejską nierozwinięta jest podstawowym problemem obecnego etapu rozowju Polski;
Występuje konieczność restrukturyzacji rolnictwa, (czego bliżej nie rozwijano w niniejszym referacie);
Kapitał ludzki, co się szczególnie podkreśla i z czym się w pełni zgadzamy, stanowi kluczowy czynnik rozwoju obszarów wiejskich, zarówno, jeśli chodzi o obecne możliwości i dynamikę rozwojową jak i przyszłość;
Infrastruktura techniczna obszarów wiejskich tj. sieć dróg, połączenia telekomunikacyjne, zaopatrzenie w wodę, gaz znajduje się średnim poziomie rozwoju, zaś zjawiska negatywne dominują, jeśli chodzi o infrastrukturę społeczną (szkoły, biblioteki, instytucje kulturalne).

Podstawowa rekomendacja ogólna sprowadza się do stwierdzenia, że Polska potrzebuje nie jednej, lecz różnych polityk rozwoju obszarów wiejskich, dostosowanych z jednej strony do potrzeb; z drugiej do stanu zasobów istniejących w różnych regionach. Z obu wymienionych raportów (podobnie jak z innych ocen) wynika potrzeba rozumienia nowoczesnego rozwoju wsi i obszarów wiejskich zarówno jako warunku unowocześnienia rolnictwa jak i sprostania potrzebom cywilizacyjnym ludności wiejskiej.

Bezrobocie wiejskie i sytuacja dochodowa wsi

Europejska droga rozwoju obszarów wiejskich oznacza powiązanie ze wzrostem gospodarczym zaś cała strategia tego rozwoju, biorąc pod uwagę doświadczenia europejskie, tkwi w warunkach i możliwościach przejścia Polski na kolejny, wyższy szczebel rozwoju gospodarczego. Umieszcza to wieś we właściwym miejscu czynników rozwojowych oraz wskazuje na zewnętrzne uwarunkowania wiejskich źródeł pracy i dochodów. W ten sposób wieś jest z natury rzeczy zainteresowana ogólnym rozwojem gospodarczym. Podobnie jak w skali kraju, na wsi występują dwa szczególne zjawiska paraliżujące gospodarczy i cywilizacyjny rozwój wsi. Dotyczy to zjawiska bezrobocia jawnego i ukrytego oraz sytuacji dochodowej mieszkańców wsi. Wszystko wskazuje, ze oba te zjawiska pozostaną równie ważne na lata 2004-2015.

W naukowym środowisku rolniczym i ekonomicznym powszechna jest opinia, że wieś jest najbardziej obciążona kosztami transformacji gospodarczej i ulega postępującej pauperyzacji (radykalne zmniejszenie poziomu dochodów) i degradacji społeczno-ekonomicznej (bezrobocie jawne i ukryte), co wywołuje negatywne konsekwencje ekonomiczne i społecznie (w tym narastające patologie), o długofalowych skutkach i zagrożeniach dla wsi polskiej. Bezrobocie i jego konsekwencje uznaje się za główny problem decydujący o przyszłości wsi polskiej (możliwości dochodowe, inwestycyjne, migracyjne, rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich itp.).

Według ocen Instytutu Ekonomiki Rolnej i Gospodarki Żywnościowej oraz Instytutu Pracy i Spraw Społecznych wśród rodzin wiejskich z gospodarstwem rolnym liczba bezrobotnych wynosi ok. 750 tys. osób, a wśród wiejskiej ludności nierolniczej 840 tys. osób (GUS poziom ten określa na 1180 tys. osób). Szacuje się także, że w r. 2010 łączne bezrobocie wśród ludności wiejskiej wzrośnie do 2,4 mln osób (tylko w latach 2001-2010 zasoby pracy na wsi zwiększą się o około 810 tys. osób). Oznacza to, że, jeśli nawet nie spadnie dalej liczba miejsc pracy, to tak wysoki poziom bezrobocia stanowi zagrożenie, które trzeba przyjąć jako punkt wyjścia wszelkich ocen i sformułowań dotyczących polityki rozowju obszarów wiejskich oraz ich przyszłości, w tym także życzeń dotyczących rozwiązania problemów cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii. Oznacza to, że narastające bezrobocie na wsi będzie powodowało negatywne skutki gospodarcze i społeczne dotyczące:

Zmniejszania się popytu rynkowego na wszelkie dobra i usługi tj. wtórnego ograniczenia rozwoju gospodarczego i dalszego rozszerzenia bezrobocia (recesja działów pracujących na rzecz wsi i rolnictwa, zamieranie działalności inwestycyjnej i remontowej);
Narastania patologii życia we wszelkich jego przejawach,
Narastania upośledzenia dzieci i młodzieży wiejskiej w procesach edukacyjnych i wychowawczych;
Nasilania procesów marginalizacji ludności bezrobotnej, wykluczania jej z normalnego funkcjonowania społeczności wiejskich i mało miasteczkowych, degradowania infrastruktury cywilizacyjnej itp.; Narastania możliwości wstrząsów społecznych i naruszania równowagi społecznej na wsi.

Przedstawione obecne i przyszłe bezrobocie na wsi, podobnie jak w całym kraju, powoduje inne negatywne konsekwencje: zaniepokojenie i zagrożenie możliwością utraty pracy, przyspieszona konsumpcja zasobów i oszczędności, ubożenie bezrobotnych i ich rodzin, ograniczenia kulturalne, kształcenia itp. powodujące niebezpieczne zjawiska naruszania spójności społecznej kraju, w tym równowagi pomiędzy obszarami wiejskimi i zurbanizowanymi. Jednocześnie występują pogłębiające się różnice pomiędzy wsią a miastem oraz wewnątrz wsi. Najskuteczniejszym sposobem przeciwdziałania narastaniu bezrobocia jest osiągniecie wysokiego wzrostu produkcji i usług (PKB), oraz działania oszczędnościowe, które uznać należy za konieczne, mimo że powodują uciążliwe skutki dla społeczeństwa. Szanse przezwyciężenia bezrobocia w pierwszej dekadzie po wejściu Polski do UE (jakichkolwiek takich szans do 2004r. chyba nie ma) tkwią w:

Pobudzaniu skłonności przedsiębiorców do zwiększenia zatrudnienia oraz do podejmowania inwestycji np. poprzez poprawę otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorczości, uproszczeniu przepisów, liberalizacje rynku pracy, ograniczeniu obciążeń podatkowych oraz stabilizacji warunków kredytowych;
Stwarzaniu sprzyjających warunków dla rozwoju przedsiębiorstw małych i średnich oraz rzemiosła;
Zatrudnieniu bezrobotnych przy lokalnych pracach publicznych;
Podejmowaniu przez samorządy gminne przy aktywnej pomocy państwa i wykorzystaniu pomocy finansowej Unii Europejskiej wszelkiego rodzaju szkoleń zawodowych, zwłaszcza bezrobotnej młodzieży wiejskiej. Wszystkie podejmowane obecnie działania mające znaczenie dla zwiększenia zatrudnienia na obszarach wiejskich będą miały bezpośredni wpływ na sytuację rynku pracy, jaki ukształtuje się w latach 2004-2015.

Podobne znaczenie ma możliwie szybkie wyjście z kryzysu dochodowego wsi i rolnictwa. Przyczyny zjawiska określanego mianem kwestii dochodów wiejskich, dają się sprowadzić do daleko mniejszej mobilności czynników produkcji rolniczej w porównaniu z innymi działalnościami, co wynika ze specyfiki rolnictwa (m.in. związek z przyrodą, nieprzemieszczalność ziemi, połączenia warsztatu produkcyjnego z siedliskiem, rozproszenie mieszkańców wsi) i barier makroekonomicznych (zwłaszcza bariery zatrudnienia poza a rolnictwem) oraz deprecjującego rolnictwo chłopskie działania mechanizmu rynkowego. To ostatnie znajduje uzasadnienie w niskiej i malejącej elastyczności popytu towarzyszącej rozwojowi społeczno-gospodarczemu, przechwytywaniu efektów postępu wdrażanego w rolnictwie przez konsumentów i nierolnicze sektory gospodarki oraz nie uwzględnianie przez rynek dóbr i usług publicznych tworzonych w rolnictwie. To deprecjunujace rolnictwo działanie rynku ujawnia się głównie poprzez mechanizm cen i stałym trendzie relatywnego tanienia produktów rolniczych. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wskazują, iż samoczynne mechanizmy adaptacyjne w postaci koncentracji i specjalizacji produkcja oraz wdrażania osiągnięć postępu rolniczego nie są w stanie wyeliminować ujemnych skutków wyżej wymienionych procesów w zakresie dochodów, co powoduje trwale niższą opłatę pracy i niższe dochody ze skutkami ekonomicznymi tego stanu rzeczy.

Polityka transformacji wespół z uwarunkowaniami globalnymi doprowadziła do ukształtowania się nowej równowagi produkcyjno-ekonomicznej, przy której szanse rozwoju i satysfakcjonującego dochodu ma jedynie 10-15% gospodarstw rolnych, natomiast dla pozostałych gospodarstw nie ma żadnej rozsądnej alternatywy w warunkach obecnych i przewidywanych barier makroekonomicznych. Zwiększone dochody z tytułu świadczeń społecznych nie mogą stanowić głównego rozwiązania, zaś pozyskiwanie innych dochodów jest i będzie utrudnione. Taka sytuacja podważa fundamentalne założenie takiego stanowiska w stosunku do rolnictwa, która nie podjęła działań wobec spadku dochodów w ważnej części gospodarki wiejskiej tj. rolnictwie rodzinnym. W połączeniu z bardzo małymi możliwościami zatrudnienia i osiągania wyższych dochodów przez nierolniczą ludność wiejską (bezrobocie) określa to podstawową, finansową i dochodową barierę możliwości przezwyciężania cywilizacyjnego opóźnienie wsi polskiej.

Podobnie jak w przypadku bezrobocia wzrost dochodów ludności wiejskiej zależy przede wszystkim od możliwości pracy i zatrudnienia. W latach 2004-2015 obok środków i możliwości dochodowych i finansowych społeczności lokalnych i samorządów (gmin) oraz finansowych źródeł państwa, pojawi się szansa związana z funduszami rozwojowymi (strukturalnymi) Unii Europejskiej.

Zmiany europejskiej polityki rolnej i wiejskiej: szanse i zagrożenia

Wejście Polski do Unii Europejskiej najprawdopodobniej zbiegnie się z zapoczątkowaniem reformy Wspólnej Polityki Rolnej Unii, obejmującej także politykę rozwoju obszarów wiejskich (wsi). Unia Europejska zapoczątkowała już pewne zmiany Wspólnej Polityki Rolnej, których najistotniejszym elementem jest ewolucja od strategii wspierania produkcji do strategii zwiększenia wydatków na rozwój obszarów wiejskich. Reformę tę określono jako dążenie w kierunku wspierania ludzi a nie produktów i przewiduje wypłaty kompensat rolnikom, nie tylko za ich produkcję, lecz również świadczenia ponoszone na rzecz zachowania krajobrazu. Unia Europejska zaproponowała pakiet nowych instrumentów wsparcia rozwoju obszarów wiejskich składający się z następujących założeń:

Wsparcie sektorowe rolnictwa i leśnictwa. Wsparcie to ma objąć proces modernizacji gospodarstw rolnych oraz marketingu i przetwórstwa towarów rolno-spożywczych. Przewidywany jest specjalny pakiet pomocy dla młodych rolników oraz system wsparcia wcześniejszych emerytur dla przyspieszenia wymiany pokoleń w rolnictwie.
Poprawę konkurencyjności obszarów wiejskich. Celem tej grupy przewidywanych działań jest polepszenie warunków życia na wsi i promowanie zróżnicowania działalności gospodarczej ludności wiejskiej. W tej części przewidywane jest wspieranie tworzenia nowych miejsc źródeł zatrudnienia i dochodów ludności wiejskiej. Z tego zadania będą możliwe środki na rzecz finansowania wiejskiej infrastruktury cywilizacyjnej.
Ochronę środowiska naturalnego i zachowania unikalnego dziedzictwa europejskiej wsi. Wspierane mają być przez Unię praktyki gospodarcze przyjazne środowisku naturalnemu. Unia przewiduje rozszerzenie ważnego dla rozwoju obszarów wiejskich dotyczącego wsparcia dla terenów o trudnych warunkach gospodarowania (np. rejony górskie), na obszary, w których wymogi ochrony środowiska ograniczają swobodę gospodarowania rolniczego.

Przewidywane zmiany Wspólnej Polityki Rolnej, (jeśli na zwiększenie zakresu pomocy farmerom przez rząd amerykański Unia Europejska nie zareaguje utrzymaniem dotychczasowego systemu dopłat produkcyjnych), stanowią jednocześnie zagrożenie i szanse dla rozwoju wsi polskiej. Aczkolwiek ocena przyszłych skutków integracji z punktu widzenia rozwoju wsi, jest szczególnie trudna ze względu na ciągłą niepewność, co do zmian, jakie będą zachodziły aż do przyznania Polsce członkostwa Unii umożliwiającego udział kraju w podejmowaniu związanych z tym decyzji. Tymczasem kontynuacja dotychczasowego systemu polityki rolnej na nowe kraje Unii, co jest jednym z najważniejszych argumentów na rzecz akceptacji procesów integracyjnych przez rolników krajów kandydujących, stałaby się, jak twierdzi część ekspertów zachodnich, zagrożeniem dla funkcjonowania UE. W ten jednakże sposób staje się już teraz zagrożeniem dla oczekiwań polskich, uzasadnionych na rok 2004 i dalszych, związanych w szczególności z dopłatami bezpośrednimi i ich konsekwencjami produkcyjnymi i dochodowymi. Przy czym dla wsi polskiej zagrożenia te dotyczą ograniczeń wsparcia finansowego gospodarstw, co może skutkować brakiem jakiejkolwiek możliwości wyrównania warunków konkurencyjnych rolnictwa polskiego z rolnictwem obecnych krajów Unii na poziomie gospodarstwa (farmy).

Akcentowanie potrzeby reformy Wspólnej Polityki Rolnej przed nowym poszerzeniem UE stwarza interesujący problem, w jaki sposób zastąpić dotychczasowy napływ środków przewidywany z tego właśnie źródła. Jeśli zasada ta zostanie zastosowana stosunku do obecnego rozszerzenia Unii, (o czym będziemy wiedzieli w po 2003r, to takim źródłem może stać się dla Polski napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego i rozszerzenie możliwości zarobkowania krajowego i zagranicznego ludności rolniczej.

Duża szansa tkwi natomiast w tym, że oznacza to możliwość uzyskania znacznych środków na rzecz rozwoju wsi polskiej. Wprawdzie procedury zmian dotychczasowej polityki rolnej nie są jeszcze w pełni ukształtowane, ale ich wprowadzenie jest możliwe w r.2004 (rozszerzenie Unii) lub 2006 (nowy budżet Unii). Główny inicjator nowej koncepcji tej polityki A. Buckwell czynniki uzasadniające reformę widzi w:

Perspektywie rozszerzenia Unii oznaczającej nie tylko jej ogólne powiększenie, ale także zwiększenie potencjału i produkcji dotyczących wsi i rolnictwa i związanych z tym potrzeb finansowych;
Runda Milenijna WTO ma doprowadzić do istotnej redukcji protekcjonizmu rolnego, w tym likwidacji subsydiów eksportowych oraz ograniczenia płatności bezpośrednich,
Postępującej globalizacji i konsekwencji wynikających dla wsi i rolnictwa,
Wzrostem presji na rzecz szerszego uwzględnienia w polityce rolnej i wiejskiej kwestii ochrony środowiska, jakości i bezpieczeństwa żywności oraz dobrostanu zwierząt (animal welfare),
Konieczności zmiany tytułów wsparcia farmerów ze źródeł unijnych nie za wzrost produkcji, lecz za produkcję innymi metodami oraz spełnianie wielu funkcji ważnych dla społeczeństwa (rolnictwo wielofunkcjonalne);
Potrzebą realokacji środków unijnych z wspierana cen i dochodów rolniczych na rzecz większego niż dotychczas wspierania rozwoju obszarów wiejskich;
Niestałość rynków i ich niestabilność.

Z oceny tych uwarunkowań i dotychczasowych procedur wynika, ze w latach 2004-2006 rozszerzone zostaną cele Wspólnej Polityki Rolnej szczególnie przez rozszerzenie akcentów dotyczących ochrony środowiska oraz umocnienie Europejskiego Modelu Rolnictwa. Akcentuje się także potrzebę zharmonizowania celów polityki rolnej i celów polityki rozwoju wsi (obszarów wiejskich). Dotychczasowa polityka wspierania rolników (średni poziom wspierania interwencyjnego farmerów UE wynosi obecnie ok. 14 tys. USD na 1 farmę), skłanianych do dalszego wzrostu produkcji i utrwalenia nadwyżek produkcyjnych oraz kumulacje płatności w najbogatszych grupach farm, co nie daje pewności, że środki te służą rozwojowi wsi. Propozycje dotyczą, więc w rzeczywistości przejścia do post-produkcyjnego etapu realokacji funduszy rolnych na rzecz wspierania rozwoju obszarów wiejskich (rural development), tj. wszystkich mieszkańców wsi. Jednocześnie przewiduje się powiązanie płatności bezpośrednich z wymogami dotyczącymi norm ekologicznych, norm intensywności produkcji, wprowadzenia i przestrzegania Kodeksu Dobrej Produkcji Rolnej, rozwój lokalnie zorientowanych programów środowiskowych itp.

Środowisko ekonomiczno-rolnicze i wiejskie UE i Polski (A. Buckwll, S. Tangermann, J. Wilkin, A. Woś) podkreślają jednocześnie inne ważne cechy proponowanych zmian, które będą wpływały na postęp społeczno-gospodarczy na obszarach wiejskich. Dotyczy to szczegółowych procedur produkcyjnych w rolnictwie i przetwórstwie żywnościowym (agrobiznes) dotyczących bezpośrednio żywności, realizacji współfinansowania polityki rozwoju wsi, przewartościowanie roli rolnictwa i polityki rolnej w rozwoju wsi i powszechnej akceptacji zasady wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich oraz uzgodnień rokowań WTO. Konsekwencją realizacji zapowiadanych zmian będzie przejście od dotychczasowej Wspólnej Polityki Rolnej (CAP) do Wspólnej Polityki Rolnej i Wiejskiej (CARPE) i ewentualnie dalszej przyszłości do Wspólnej Polityki Wiejskiej (CRP). Na lata 2004-2015 oznacza to, że wejdziemy w ten sposób na europejską drogę i europejskie warunki rozwoju wsi i to stworzy szanse pełnej realizacji wynikających z potrzeby rozwiązywania problemów cywilizacyjnych wsi polskiej.

Integracja z Unią Europejską a problemy cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej

Z przedstawionej wyżej tendencji zmian w polityce wiejskiej Unii Europejskiej wynikają nowe uwarunkowania dla możliwości przyspieszenia likwidacji opóźnienia cywilizacyjnego polskiej. Wobec ograniczeń kapitałowych występujących w Polsce i potrzeb, jakie dotyczą wszystkich dziedzin gospodarczych i społecznych, członkostwo Polski w Unii stwarza szczególną szansę rozwiązania problemu cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej.

Strategia rozwoju Polski do roku 2020 określa cztery priorytety kierunkowe dla długookresowej polityki gospodarczej: utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, modernizacje struktury produkcji, szybkie podnoszenie poziomu edukacyjnego oraz rozwiązywanie problemów społecznych, przede wszystkim przez ograniczanie bezrobocia i sfery ubóstwa. Wszystkie wymienione priorytety określają także drogę rozwiązywania problemów cywilizacyjnych wsi polskiej, przede wszystkim w związku z realizacje priorytetu edukacyjnego, zapewnienia pracy i ograniczenia strefy ubóstwa. Opóźnienia cywilizacyjne łączymy przede wszystkim z niedostatkami występującymi w tych zakresach. Przewidywane rozłożenie zadań strategicznych w czasie lokuje początek aktywnej przebudowy struktury agrarnej i przyspieszenie przepływu ludzie ze wsi do miast na lata 2016-2020. Jest to realna konkluzja i jak wskazują doświadczenia UE i obecne oceny gospodarcze najbliższej dekady, czas ten będzie raczej przesunięty na następne 5-lecie.

Czy w tej sytuacji będzie można, chociaż w części rozwiązać wiejskie problemy cywilizacyjne? Odpowiedź pozytywna wynika następujących ustaleń.

W rozwoju wsi występuje nierozerwalny związek pomiędzy stanem rozwoju gospodarki rolnej a kształtowaniem się zmian, jakie zachodzą na wsi i obszarach wiejskich. Oznacz to, iż rozwiązywanie przez polską gospodarkę strukturalnych, produkcyjnych i społecznych problemów rolnictwa, będzie jednocześnie częścią przemian cywilizacyjnych, jakie wnosi na wieś unowocześnienie i modernizacja gospodarki i związane z tym rezultaty cywilizacyjne. Pełna realizacja programów produkcyjnych i strukturalnych odnoszących się do rolnictwa infrastruktury wiejskiej, a finansowanych zarówno ze źródeł krajowych jak i Unii Europejskiej, będzie czynnikiem zmieniającym wieś polską.
Wraz z wejściem do Unii Europejskiej pojawi się możliwość znacznego wsparcia procesów inwestycyjnych i rozwojowych wsi dzięki pozyskiwaniu funduszy strukturalnych. Obawy budzą tu dwie kwestie; a) doświadczenia związane z wykorzystaniem przedakcesyjnych wskazują, że Polska dysponuje bardzo słabymi siłami pozyskiwania i wykorzystania unijnych funduszy strukturalnych (rozwojowych), i b) większość środków unijnych nie może być wykorzystana bez odpowiedniego zaangażowania krajowych środków finansowych (niektóre fundusze np. SAPARD działają na zasadzie refundacji, a więc wymagają uprzedniego wydatkowania środków własnych. Rozwiązanie pierwszej z wymienionych kwestii (przeszkód) jest poprawne przygotowanie wykonawców bezpośrednio związanych z obsługą i realizacją projektów finansownyhch ze środków Unii oraz samorządów lokalnych. Jeśli chodzi o przygotowanie kadr podjęto już działania mające przygotować pracowników na pierwsze lata członkostwa Unii. Wielkim zagrożeniem dla rozwoju infrastruktury społecznej i gospodarczej wsi, co ma podstawowe znaczenie dla przyspieszenia likwidacji opóźnień cywilizacyjnych, są trudności z planami przestrzennego zagospodarowania gmin, organizacją administracji i realizacji progarmów rozwojowych, przygotowanie projektów i ich praktyczna realizacja np. w systemie przetargów.
Rozwiązanie trudności dotyczących możliwości zaangażowania własnych środków finansowych, a z pewnością będzie to trudna do przezwyciężenia bariera wykorzystania środków UE, muszą być podjęte możliwie szybko dla zorganizowania odpowiednich rozwiązań budżetowych, oszczędnościowych, gwarancyjnych, kredytowych itp.
Zdaniem środowisk ekonomiczno-rolniczych oczywiste jest, że bez redystrybucji środków finansowych na rzecz wsi nie jest możliwe przezwyciężenie skutków opóźnień cywilizacyjnych w dziedzinie edukacji, ochrony zdrowia, infrastruktury usługowej wsi, jak też warunków jej bytu, szczególnie przez tworzenie miejsc pracy w działalności pozarolniczej na terenie wsi (wielofunkcyjny rozwój wsi). Oznacza to także, że warunkiem przyspieszenia likwidacji opóźnienia cywilizacyjnego wsi jest akceptacja Unii i szersze wykorzystanie środków, jakie budżet Unii przeznacza na wieś i rolnictwo.
Nowe szanse i zagrożenia będą związane z warunkami efektywnego wykorzystania zwiększonych środków UE przeznaczonych na rozwój wsi, jakie napłyną w latach 2004-2015. Jednym z występujących już obecnie zagrożeń jest niedorozwój instytucji zapewniających realizacje celów, na jakie przeznaczone będą te środki. Zarówno obecnie jak i po uzyskaniu członkostwa UE głównym celem rozwojowym odnoszącym się do wsi, jest rozwój przedsiębiorczości wiejskiej wspieranej obszernym zestawem związanych z tym instytucji i programów.
Przykład funduszu przedakcesyjnego SAPARD (poprawa sektora rolno-spożywczego, tworzenie nowych miejsc pracy, poprawa przetwórstwa i marketingu, inwestycje w gospodarstwach rolnych, rozwój infrastruktury wiejskiej, różnicowanie struktury gospodarczej gmin wiejskich, programy odnowy wsi) i jego start z 2,5 letnim opóźnieniem wskazuje, że zapewnienie odpowiednich korzyści dla wsi z integracji Polski z UE zależy od tego jak nauczymy się korzystać z dużych w istocie `środków finansowych oferowanych przez UE i środków, jakie będziemy mogli ze swej strony przeznaczyć na te cele i w jaki sposób zostanie zorganizowany system absorpcji tych środków.
Rozwój wsi i rolnictwa w perspektywie lat 2004-2015 nie straci swego znaczenia i będzie związany z ogromnymi trudnościami wynikającymi z wielkiej konkurencyjności rożnych celów strategicznych formułowanych dla całej gospodarki narodowej. Dla wyznaczonych przed dzisiejszą konferencją celów swoistej inwentaryzacji związanych z tym problemów, szans i zagrożeń a także maksymalnego zmniejszenia społecznych kosztów integracji podnieść można kilka innych ustaleń i pytań mających bezpośredni związek z odpowiedzią na pytanie wyrażone w tytule referatu:
- Jakie są realne szanse strukturalnych zmian demograficznych i edukacyjnych na terenach wiejskich oraz w jaki sposób będą one wpływały na możliwości rozwojowe rolnictwa i działalności pozarolniczej na tych terenach?
- Jakie są szanse i ograniczenia rozowju gospodarki pozarolniczej, przemysłowej i usługowej na wsi i w małych miastach dla rozwiązania dwu najostrzejszych zagrożeń: bezrobocia i niewydolności dochodowej wsi;
- Jak będą kształtowały się relacje inwestycyjne pomiędzy terenami zurbanizowanymi i wiejskimi wobec występującej wyraźnie na tym etapie, rozowju jakim znajduje się Polska, funkcji koncentracji aktywności gospodarczej i społecznych w wielkich i dużych miastach; tendencja ta ma także swoje teoretyczne uzasadnienie w ważnej na takim etapie rozowju gospodarczego zasadzie ekonomicznej maksymalizacji efektu gospodarczego z każdej złotówki poniesionych nakładów, która bardzo trudno jest realizować na wsi (głównie ze względu na ograniczenia infrastrukturalne, dochodowe i cywilizacyjne?;
- Jaka będzie polityka regionalna i przestrzenny rozwój kraju i jaki będzie wpływ występujących tu tendencji rozwojowych na kształtowanie się sytuacji cywilizacyjnej wsi polskiej, (przy czym najpewniej w całym okresie 2004-2005 nie uda się np. w pełni zlikwidować obecnych wiejskich obszarów biedy, obszarów głębokiego deficytu infrastruktury technicznej i narastającej degradacji przyrody i ładu przestrzennego wsi polskiej?
  - czy są szanse, aby uwarunkowania cywilizacyjne uległy takim zmianom by ewentualnie wieś stanowiła takie miejsce, w którym ludzie chcieliby mieszkać i mogli pracować;
  - zróżnicowanie wsi polskiej pod względem pod względem statusu cywilizacyjnego jest bardzo duże; występuje jednocześnie znaczne obszary o barierach rozwojowych drastycznie ograniczających ich szanse przezwyciężenia opóźnienia gospodarczego i cywilizacyjnego;
- W jaki sposób włączyć do realizacji celów cywilizacyjnego rozwoju wsi wszystkie zasoby i zdolności wiejskich tj. możliwości dochodowe i inwestycyjne, możliwości i zasoby ludzi, rodzin, społeczności wiejskich, partii i organizacji społecznych, organizacji zawodowych i społecznych, samorządów, organizacji młodzieżowych i kobiecych, sil się gminnych, kościelnych, inteligencji wiejskiej, byłych mieszkańców wsi, którzy żyją i pracują poza wsią w kraju i za granicą.

Zakończenie

Odpowiadając na tytułowe pytanie stwierdzić możemy, iż problem cywilizacyjnego rozwoju wsi polskiej w warunkach integracji z UE może być rozwiązany tylko poprzez ogólny rozwój społeczno-gospodarczy kraju a w właściwie jego przyspieszenie. Sygnalizowane tu opóźnienia cywilizacyjne wsi, ale też postęp, jaki się tu dokonał wynikają z dotychczasowych mechanizmów rozwoju kraju, ich kierunków i ograniczeń. A. Woś procesy te podsumowuje następująco: "Tak wiec w stosunkowo krótkim czasie wieś polska przeszła długa drogę, od struktury tradycyjnie rolnej, do struktur pluralistycznych, z wyraźną tendencja do zanikania pierwiastków rolniczych, zarówno w stosunkach demograficznych, zatrudnienie, jak i źródłach dochodów".

Obok różnorodnych wymienionych możliwości rozwiązania problemu cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej w warunkach integracji z Unią Europejską, odwołać się można do doświadczeń najprostszych i najpewniejszych. Profesor Jan Szczepański w słynnym 1989 r. Sformułował je następująco: "Otóż sadzę, że podstawową sprawą jest ukształtowanie obywateli naszego kraju w taki sposób, aby ograniczyć zachowania niepożądane, podnosić odsetek ludzi twórczych, rozwinąć twórczość nie tylko tych jednostek wybitnie uzdolnionych, ale wszystkich, aby na dowolnych stanowiskach pracy szukali usprawnień, drobnych doskonaleń, aby zrozumieli, że rzeczy wielkie tworzy się przez sumowanie wielkich liczb drobnych szczegółów. Gdyby każdy pracownik zatrudniony w gospodarce polskiej ... codziennie wykonał swoją pracę trochę lepiej, dokładniej, poprawniej niż dnia poprzedniego, by wniósł mały element dodatkowy podnoszący ilościowo i jakościowo globalny produkt narodowy, to po kilku latach takiego systematycznego codziennego działania efekt gospodarczy byłby uderzający". I to jest najprostsza, pragmatyczna droga rozwiązania problemu cywilizacyjnego opóźnienia wsi polskiej w warunkach integracji z Unią Europejską.

Konferencja "Strategia Polski na lata 2004-2015 po akcesji do Unii Europejskiej"