Exporter.pl - Unia Europejska, Strategia Polski na lata 2004-2015. Edukacja.

Strategia Polski na lata 2004-2015

Najpilniejsze problemy do rozwiązania w latach 2004-2015 w systemie edukacji.
referat prof. Czesława Banacha i prof. Antoniego Rajkiewicza

Na konferencji u Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w kwietniu 2001 roku poświęconej "Strategii rozwoju Polski u progu XXI wieku" byliśmy zgodni w sprawie priorytetu edukacji - jako celu samoistnego oraz czynnika zmian społecznych i gospodarczych, a także samorealizowania się jednostek i wspólnot ludzkich. Jakościowy skok edukacyjny, którego powinniśmy dokonać w okresie od akcesji do UE do roku 2015 wymaga opracowania długofalowego programu rozwoju edukacji i wyeksponowania w nim szczególnie pilnych programów do rozwiązania. Koncentrują się one w następujących dziedzinach:

Zadania edukacji w społeczeństwie informacyjnym.
Rola i zadania edukacji w okresie integracji Polski z Unią Europejską.
Edukacja a gospodarka i rynek pracy.
System edukacji nauczycielskiej i status zawodowy nauczyciela.

Raport Komisji Europejskiej pt. "Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa" wyróżnia trzy wielkie czynniki przemian edukacyjnych: rozwój społeczeństwa informacyjnego, procesy globalizacji i przemiany cywilizacji naukowo-technicznej.

Za dwa główne cele procesu kształcenia uznano:

"Koncentrację na kulturze ogólnej. [...]
Rozwój przydatności do zatrudnienia i zdolności do aktywności ekonomicznej".

Polska włączając się do procesów integracyjnych w Europie oraz szans i zagrożeń globalizacji powinna dostosować system edukacji do potrzeb społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Oznacza to konsekwentne realizowanie strategii i zadań upowszechnienia wykształcenia średniego i wyższego, wyrównywanie szans edukacyjnych oraz znaczącą poprawę jakości edukacji. Konieczne jest przechodzenie do modelu kształcenia generatywnego i doktryny krytyczno-kreatywnej, które sprzyjają rozwijaniu osobowości i uspołecznieniu uczących się, a także wyrabianiu umiejętności i kompetencji ogólnych i profesjonalnych.

Zadania edukacji w społeczeństwie informacyjnym

Strategicznym celem edukacji jest przygotowanie uczących się do życia i zawodowego funkcjonowania w tworzącym się społeczeństwie informacyjnym. Jedną z cech społeczeństwa informacyjnego jest powstawanie "technologii intelektualnych" jako podstawy podejmowania decyzji politycznych i społecznych oraz centralne znaczenie wiedzy teoretycznej jako źródła innowacji i polityki, a także związana z tym dominacja specjalistów i naukowców w strukturze zawodowej.

Społeczeństwo informacyjne i wychowujące powinno być zorientowane - zgodnie z ideą humanizmu - na wartości i człowieka z uwzględnieniem prymatu kategorii "być". Dlatego tak istotnym staje się problem informatycznego przygotowania nauczycieli, uczniów i studentów. Jest to warunek kształcenia specjalistów z umiejętnościami projektowania, wykonania i wdrożenia systemów informacyjnych w wielu dziedzinach. Dlatego szkoła i uczelnia powinny przechodzić od nauczania konkretnych umiejętności na metanauczanie, tj. przygotowanie absolwentów do samokształcenia i uczestniczenia w procesie edukacji obejmującej całe życie.

Zagadnienie kształcenia informatycznego powinno być postrzegane w kontekście wchodzącej obecnie do programów szkolnych edukacji medialnej. Media stają się coraz ważniejszym źródłem wiedzy o rzeczywistości, rozwoju i kształcenia się człowieka.

W związku z postępującym rozwojem mediów, komputeryzacją i internetyzacją kształcenia konieczne jest przygotowanie uczących się do korzystania z różnych źródeł informacji, nie tylko umiejętności sprawnego wyszukiwania informacji, ale przede wszystkim racjonalnego korzystania z nich oraz przekształcania w wiedzę, a w dalszej kolejności w mądrość.

Kształcenie od informacji ku mądrości - staje się obecnie zadaniem kluczowym. Polska odstaje znacznie od krajów UE pod względem liczby młodzieży przypadającej na jeden komputer , ale także w jakości niezbędnego dziś komputerowego wspierania kształcenia w różnych przedmiotach poza pracowniami komputerowymi. Z uznaniem należy odnieść się do inicjatyw w tej sprawie Pana Prezydenta RP i Sejmowej Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży.

Przy dokonywaniu korekt reformy edukacji konieczne jest odchodzenie od edukacji zorientowanej tylko na cele dydaktyczne i przejście do edukacji ukierunkowanej na wychowanie, człowieka i wartości niezbędne dla przygotowania nowoczesnego absolwenta, łączącego elementy wychowania humanistycznego z technicznym i zawodowym. Takie podejście może być skutecznym środkiem przeciwdziałającym zagrożeniom ze strony mediów i technologii informacyjnej, obniżania się poziomu intelektualnego społeczeństwa, "elektronicznemu encyklopedyzmowi" i rosnącemu stresowi spowodowanemu nadmiarem bodźców. Warto w tym miejscu przypomnieć aforyzm noblisty Thomasa Eliota:

"Gdzie się podziała nasza mądrość, którą zastąpiła wiedza. Gdzie się podziała nasza wiedza, którą zastąpiła informacja?".

W edukacji szkolnej i równoległej (pozaszkolnej) należy dążyć do kreowania i upowszechniania modeli edukacji refleksyjnej, ukierunkowanej na kształcenie i rozwój wartości, kształtowanie różnych umiejętności oraz dobór adekwatnych do nich treści. Zapewni to wielostronny, holistyczny rozwój ludzi oraz umożliwi racjonalne uporządkowanie relacji między kulturą obrazu a kulturą słowa drukowanego. Nie dopuści to do przekształcania się homo sapiens w homo videns - człowieka postrzegającego świat prawie wyłącznie przy pomocy obrazów.

W budowaniu przyjaznego i wartościowego środowiska medialnego ogromną rolę mają do spełnienia nauczyciele i rodzice. Polska ma wiele do odrobienia w zakresie podłączenia wszystkich szkół do Internetu, wyposażenia w multimedia oraz wyszkolenia kadr nauczycielskich w tej dziedzinie. Należy w najbliższych latach przygotować wszystkich nauczycieli do nauczania z wykorzystaniem nowoczesnych technik informacyjnych, traktując to także jako warunek awansu zawodowego. Należy również wykorzystywać nowoczesne techniki informacyjne do zarządzania i kierowania edukacją.

Rewolucja naukowo-techniczna i informacyjna wpływa na uelastycznienie i modernizację modelu procesu dydaktyczno-wychowawczego, kształtując jego alternatywność, innowacyjność i kreatywność. Konieczne więc jest zapewnienie środków na wprowadzenie Narodowego Programu Edukacji Informatycznej. Pozwoli to uczynić ze środków masowej komunikacji społecznej partnera instytucji edukacyjnych.

Wykształcenie nie jest dziś tylko efektem nauki szkolnej czy biernej obserwacji. Składają się na nie różne formy komunikacji międzyludzkiej, ich działania praktyczne, uczestnictwo w różnych obszarach aktywności wspólnot ludzkich i w edukacji ustawicznej, stanowiącej coraz ważniejszą część szeroko rozumianej edukacji.

Ide społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy stanowi więc jedno z zasadniczych wyzwań dla kształtowania nowych koncepcji programowo-metodycznych szkolnictwa i osiągania europejskich standardów edukacyjnych. Chodzi o przekształcenie idei, haseł i zadań w konkretne i realistyczne programy oraz działania w polityce edukacyjnej. Tylko w ten sposób możemy stworzyć warunki do realizacji zasadniczej idei edukacyjnej, która brzmi: "Poznawać i rozumieć świat i innych, aby móc kierować sobą".

Rola i zadania edukacji w okresie integracji Polski z Unią Europejską

Powszechnie wiadomo, że procesy integracji europejskiej i globalizacji mają duże znaczenie dla edukacji. Otwieranie się na świat, to poszerzanie nauki języków obcych oraz pogłębianie wiedzy o historii, geografii, gospodarce oraz kulturze narodów i państw zrzeszających się i współpracujących ze sobą. Obowiązkowe nauczanie dwóch języków obcych na różnych szczeblach edukacji wymaga już dziś przygotowania odpowiedniej liczby nauczycieli oraz podnoszenia jakości tego kształcenia. Weryfikacji wymagają kolejne etapy nauki języków obcych i jej związki z różnymi formami współpracy międzynarodowej oraz poznawania kultury krajów europejskich. Władze i społeczeństwo powinny już dziś otoczyć szczególną opieką uczelnie kształcące nauczycieli języków obcych.

W prowadzonej w Polsce edukacji europejskiej trzeba ukazywać szanse wynikające z integracji, ale także potrzebę walki ze zjawiskami fundamentalizmu religijnego i politycznego, ksenofobii, nacjonalizmu i rasizmu.

Edukacja europejska powinna obejmować informowanie i nauczanie o Unii Europejskiej oraz poznawanie zagadnień związanych z życiem społecznym, ochroną praw człowieka, praktyką demokracji, sprawami cywilizacji europejskiej, a także z problemami mobilności zawodowej i przestrzennej ludzi. W jej realizacji powinno następować wpajanie szacunku dla europejskiego dziedzictwa kulturalnego i gospodarczego oraz dla odmienności i różnorodności ludzi i narodów w przeszłości i teraźniejszości.

Należy umacniać "podstawę programową" w zakresie edukacji europejskiej oraz ścieżki edukacyjnej "Edukacja europejska" w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. Wymaga to doskonalenia nauczycieli w szczególności: historii, edukacji obywatelskiej, geografii, języka polskiego, przedmiotów artystycznych, języków obcych. Ważnym uzupełnieniem edukacji europejskiej powinno być tworzenie różnych tematycznych klubów i grup zainteresowań w szkole i środowisku. Wsparcia w tej dziedzinie powinny udzielać władze pedagogiczne i samorządowe oraz organizacje pozarządowe, a także agendy rządowe.

Unia Europejska nie jest instytucją charytatywą, jednak otwiera możliwości dla innowacji oraz konkurencji i penetracji kapitału. Nasz pęd do wiedzy w latach dziewięćdziesiątych znaczony dynamicznym wzrostem wskaźników skolaryzacji na poziomie średnim, a w wyższych uczelniach 3,5-krotnym, stanowi duże osiągnięcie ilościowe. W latach 2004-2015 należy skoncentrować uwagę na jakości kształcenia i jego adekwatności do potrzeb gospodarczych oraz aspiracji edukacyjnych i życiowych w Polsce i Europie; rozwijać owocne bezpośrednie kontakty uczniów, studentów i nauczycieli między poszczególnymi krajami.

W świetle Traktatu Amsterdamskiego nie istnieją w sensie formalnym "europejskie standardy w edukacji". Nie ma także "unijnego systemu edukacji". Powinniśmy jednak mieć swój udział w wypracowaniu międzynarodowych porozumień, umów i regulacji dla zdecentralizowanej edukacji oraz uczestniczyć w wymianie osób, wiedzy i doświadczeń. Chodzi także o udział w międzynarodowych programach i badaniach naukowych, organizacjach międzynarodowych oraz tworzenie korzystnych warunków do edukacyjnego rozwoju mniejszości narodowych i Polonii.

Zbliżanie systemów edukacji następuje w Europie przez przyjmowanie priorytetów w dziedzinie edukacji, a w szczególności: równości szans edukacyjnych, poprawy jakości kształcenia, europejskiego ideału wychowania i nowego modelu oraz statusu nauczyciela. Te kierunki zbliżone są do założeń polskiej reformy edukacji i wymagają nieustającego ich monitorowania oraz doskonalenia praktyki wdrażania. Aby to móc czynić, konieczne jest wzmocnienie roli nauki w reformie systemu edukacji, bo nauka nie została dotychczas właściwie wykorzystana w tej dziedzinie.

Powinniśmy tak projektować i reformować system edukacyjny, aby ułatwić młodzieży i dorosłym swobodne przechodzenie ze szkolnictwa polskiego do innych państw i odwrotnie. Wymaga to z jednej strony - zmiany sposobu zdobywania wiedzy użytecznej i kształtującej różnorodne umiejętności i kompetencje, z drugiej zaś - postrzegania szkoły nie tylko jako miejsca obowiązków dydaktycznych, ale także jako środowiska społecznego, wielostronnej aktywności na lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, rozwoju osobowościowego oraz kształtowania się planów edukacyjnych i życiowych młodzieży.

W sprawie integracji Polski z UE występuje wielogłos. Swoje poglądy głoszą zdecydowani zwolennicy, umiarkowani, eurosceptycy i przeciwnicy. Polska szkoła powinna to uwzględniać już dziś w swojej pracy, dialogu z uczniami, nauczycielami i rodzicami. Trzeba uczyć myślenia kategoriami przyszłości, alternatyw rozwoju Polski, ale także przeciwstawiać się fetyszyzacji rynku i dominacji ekonomii zysku i konsumpcji nad etyką. Modelowi naszej edukacji europejskiej powinno przyświecać otwarcie kulturowe i edukacyjne oraz wychowanie dla pokoju z zachowaniem własnej odrębności oraz świadomość przenikania się procesów integracyjnych i dezintegracyjnych, szans i zagrożeń właściwych współczesnemu światu.

Edukacja a gospodarka i rynek pracy

W pracach Komitetu Prognoz "Polska 2000 Plus" za jedno z wyzwań dla edukacji uznaje się stworzenie szans młodzieży i dorosłym na rynku pracy, zarówno w kraju jak i państwach UE. Celowi temu powinny służyć upowszechnienie średniego szkolnictwa ogólnokształcącego z jednoczesnym odejściem od wąsko specjalistycznego kształcenia zawodowego i wyższego oraz upowszechnienie możliwości jednoczesnej specjalizacji w kilku dziedzinach. Wobec rosnącego tempa postępu technicznego, nowych technik multimedialnych oraz konieczności odnowy i zmiany kwalifikacji zawodowych przez pracujących niezbędne staje się organizowanie kształcenia ustawicznego przez szkoły i uczelnie w miarę potrzeb i w porozumieniu z podmiotami gospodarczymi. Temu celowi powinien służyć uniwersytet otwarty, którego konieczność nie może być kwestionowana.

Raport Specjalnej Grupy Roboczej Rady Europejskiej z 2001 r. przewiduje uczynienie rynku pracy do roku 2005 bardziej otwartym, mobilność zawodową i geograficzną oraz wzmocnienie informacji o rynku. System edukacji musi odpowiadać potrzebom rynku pracy oraz przygotowywać do posługiwania się informatyką i nowoczesnymi technologiami.

Transformacja gospodarcza w Polsce, restrukturyzacja całych gałęzi produkcji i usług oraz zanikanie tradycyjnych i pojawianie się nowych zawodów, a także przemieszczanie się ludności czynnej zawodowo, przede wszystkim do sfery usług, wymaga mobilności zawodowej i zmiany kwalifikacji. Uzasadnione jest wydłużanie kształcenia ogólnokształcącego i zbliżanie kształcenia ogólnego i zawodowego, różnorodność dróg kształcenia absolwentów gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych przez rozwój szkolnictwa pomaturalnego, wyższego zawodowego i magisterskiego. Kształtowanie sieci szkolnictwa i polityki rekrutacyjnej pod kątem potrzeb rynku pracy w Polsce i Europie oraz aspiracji edukacyjnych młodzieży i dorosłych stanowić powinno priorytetowe zadanie dla rządu RP, a nie tylko dla MENiS i władz terenowych.

Kształcenie zawodowe przesuwa się na coraz wyższe szczeble edukacji. W tym procesie uczestniczą szkoły i uczelnie publiczne i niepubliczne oraz nieszkolne placówki edukacji profesjonalnej. Rozwijane są Centra Kształcenia Praktycznego i Centra Kształcenia Ustawicznego. Liczebność kształconych, szczególnie w szkołach wyższych powinna zacząć przechodzić w jakość oraz odpowiedzialność za dyplomy i kwalifikacje.

Planowanie długofalowe w systemie edukacji i polityce zatrudnienia powinno wychodzić ze strategii rozwoju Polski, w tym z prognoz demograficznych oraz rozwoju gospodarki. Polska nie dorobiła się takiego długofalowego planowania. Dlatego planowanie sieci szkolnictwa, kierunków i wielkości kształcenia powinno być wiązane z rynkiem pracy. Uczniów, rodziców i nauczycieli powinniśmy wyposażyć - już od gimnazjum - w odpowiednią wiedzę o rynku pracy i zawodach, które mają perspektywę. Rozwijać należy systemy poradnictwa zawodowego, szkolnego i pozaszkolnego oraz włączyć zakłady produkcyjne i usługowe w proces kształcenia szkolnego i pozaszkolnego.

Na aprobatę i wykorzystanie zasługują prace naukowe i wdrożeniowe nad relacjami między kształceniem zawodowym i ogólnym a rynkiem pracy oraz nad standardami kwalifikacji zawodowych.

Realizacja nowej idei edukacji zawodowej i ustawicznej - uczenia się przez całe życie - wymaga skoordynowanych działań i podporządkowania jej wspólnym wartościom, celom dydaktyczno-wychowawczym oraz zmieniającemu się i trudno przewidywalnemu rynkowi pracy. Stąd znaczenie kształcenia ogólnego, szerokoprofilowego i przesunięcie w czasie kształcenia zawodowego. Wymaga to różnorodnych ofert edukacyjnych i otwartości na zmieniające się potrzeby gospodarki i kultury oraz aspiracje edukacyjne i życiowe ludzi. Młodzieży i dorosłym potrzeba wiedzy o problemach ekonomicznych i przedsiębiorczości, umiejętności poszukiwania pracy, zmiany zawodu, organizacji własnego warsztatu pracy. Także współczesnego rozumienia pojęcia rozwoju, bo jak słusznie zauważył Federico Mayor w raporcie "Przyszłość świata": "Rozwój pozbawiony kontekstu ludzkiego i kulturowego to rozwój pozbawiony ducha".

Ważne i konieczne staje się korelowanie indywidualnych dążeń szkół i uczelni z długofalową polityką państwa i strategią rozwoju Polski, a także efektywne łączenie środków budżetowych i pozabudżetowych w warunkach gospodarki rynkowej i komercjalizacji kształcenia młodzieży i dorosłych. Od tego zależy przyszłość kształtowania ludzkiego kapitału, to jest inwestycji w człowieka.

Dekada lat dziewięćdziesiątych - mimo wielu pozytywnych dokonań w systemie edukacji, przyniosła również wiele zagrożeń i oznak regresu edukacyjnego. Ilościowy rozwój kształcenia nie może przesłaniać nam stanu jego jakości. W rekonstrukcji sieci szkolnej popełniono wiele błędów. Szkoła jako instytucja nie powinna znikać z małych miejscowości, ale stawać się lokalnym ośrodkiem edukacyjno-kulturalno-informatycznym, a więc miejscem rozwijania zainteresowań i zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych w czasie wolnym młodzieży i dorosłych. Czas wolny staje się nowym wyzwaniem społecznym i edukacyjnym.

System edukacji nauczycielskiej i status zawodowy nauczyciela

Stanowi on kluczowy problem polityki edukacyjnej, warunkujący efektywną realizację poprzednich trzech dziedzin. Raporty edukacyjne i praktyka wprowadzania reform edukacyjnych potwierdzają, że powodzenie lub niepowodzenie zależy od postawy kadry nauczycielskiej, jej kompetencji, motywacji, aktywnego włączania nauczycieli do poczynań reformatorskich oraz statusu zawodowego. Polski system edukacji wymaga pilnej zmiany koncepcji, mechanizmów i warunków realizacji edukacji nauczycielskiej oraz trwałych rozwiązań w statusie zawodowym nauczyciela. Konieczne jest przygotowanie nauczycieli co najmniej do dwóch przedmiotów - w szkole podstawowej i gimnazjum, znajomości języków obcych, rozumienia języka mediów oraz umiejętności prowadzenia orientacji szkolnej i zawodowej, a także przeciwdziałania niepowodzeniom szkolnym uczniów.

Przypomnijmy w tym miejscu stwierdzenie zawarte w Memoriale Komitetu Prognoz w sprawie"Roli edukacji w kształtowaniu przyszłości Polski" z 1997 r.:

"Najważniejszym elementem systemu edukacji narodowej jest nauczyciel. Jak dotychczas, część kadry nauczycielskiej jest produktem długookresowej selekcji negatywnej, spowodowanej m.in. niskim poziomem płac i niskim poziomem wymagań".

Niewiele zmieniła się sytuacja ekonomiczna nauczycieli od 1989 r., czasem na gorsze, mimo że mieliśmy już 10 ministrów edukacji, a może dlatego, że aż tylu.

Nadal otwarte pozostaje pytanie:
Jak zapewnić systemowi edukacji nauczyciela o humanistycznej osobowości, wielostronnie przygotowanego, o szerokim profilu wykształcenia i odpowiednich kompetencjach oraz dobrze motywowanego do własnego rozwoju i realizacji powinności wobec uczących się, rodziców, społeczeństwa i państwa? Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" jest nadal gotów uczestniczyć w badaniu, prezentowaniu i rozwiązywaniu najpilniejszych problemów w systemie edukacji.

Inwestowanie w edukację jest staraniem się o rozwój i przyszłość oraz kreowaniem nowej rzeczywistości kapitału ludzkiego. Chodzi o nowe rozumienie pojęcia humanizmu - jako postawy człowieka, jego myślenia i działania. Takie podejście określa w dużym stopniu przyszłość kraju, jego szanse i perspektywy. Nie ulega wątpliwości, że strategia i program rozwoju edukacji stanowi zadanie trudne, odpowiedzialne i kosztowne, ale zarazem brzemienne w skutki społeczne i ekonomiczne.

Dlatego rozwój systemu edukacji jest naszym zbiorowym obowiązkiem, społeczną wartością i szansą warunkującą osiąganie innych celów oraz stanowiącym o naszym miejscu w Europie.

Konferencja "Strategia Polski na lata 2004-2015 po akcesji do Unii Europejskiej"