Polski handel zagraniczny 1995 - 2002.

Handel zagraniczny

Wyniki polskiej wymiany z zagranicą na tle krajów rozwiniętych, jak również innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, wskazują na stosunkowo niski poziom aktywności eksportowej Polski. Obecny poziom polskiego eksportu w wymiarze bezwzględnym jest podobny, jak w krajach znacznie mniejszych np. Czechy, Węgry. Jego udział w PKB dopiero w 2002 roku zdołał zbliżyć się do 22%, podczas gdy np. w Czechach wynosi około 55%, a na Węgrzech przekroczył 65%.

Wartość eksportu na 1 mieszkańca wynosiła w Polsce w 1995 roku niespełna 600 USD i wzrosła do 1.060 USD w roku 2002, podczas gdy przed rokiem wskaźnik ten wynosił: na Słowacji - ponad 2.300 USD, na Węgrzech - przekroczył 3.000 USD, w Czechach - blisko 3.250 USD, a w Słowenii - ponad 6.600 USD.

W minionym 8-leciu nastąpił relatywnie dynamiczny wzrost obrotów. W 2002 roku obroty w ujęciu płatniczym (wg danych NBP) osiągnęły poziom 1,6-krotnie wyższy niż w 1995 roku. Wpływy eksportowe wzrosły o 44%, podczas gdy wydatki importowe - o 75%. Obroty towarowe w ujęciu rzeczowym (wg danych SAD) wzrosły blisko 2-krotnie, w tym eksport - o 79%, zaś import - o 90%.

Podstawowy zespół przyczyn narastania nierównowagi w handlu niemal do końca lat 90-tych stanowiły:

• niska konkurencyjność rodzimej produkcji i wynikająca stąd konieczność jej szybkiego unowocześnienia poprzez wzmożony import inwestycyjny i zaopatrzeniowy (główną rolę odegrał tu napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 1995-1999, który wg PAIZ wyniósł wówczas 30.850 mln USD),
• niezdolność krajowego przemysłu do zaspokojenia wzmożonego popytu konsumpcyjnego, co przy ograniczanej protekcji rynku generowało popyt konsumpcyjny na towary zagraniczne (importochłonność polskiej gospodarki w ujęciu łącznym, tj. sfery wytwarzania i sfery konsumpcji, liczona jako relacja importu ogółem do PKB w cenach bieżących wzrosła z 23% w 1995 r. do 30% w 1999 r.),
• stopniowe umacnianie złotego w stosunku do koszyka głównych walut. Kryzys rosyjski z 1998 roku niekorzystnie odbił się na wynikach handlu zagranicznego Polski w roku następnym. Spadek obrotów w 1999 roku wyniósł blisko 3% po stronie eksportu oraz 2,4% w imporcie. W rezultacie ujemne saldo obrotów zmniejszyło się do 18,5 mld USD.

Od 1999 roku notuje się znaczącą redukcję deficytu. Było to jednak nie tyle efektem szczególnego ożywienia eksportowego, ile bardzo wyraźnego osłabienia wzrostu importu - wywołanego spowolnieniem wzrostu gospodarczego i popytu wewnętrznego (tempo wzrostu PKB spadło z 4,0% w 2000 r. do 1,0% w 2001 r., a popytu wewnętrznego odpowiednio z +2,8% do -1,7%).

Ożywienie importowe w 2002 roku przyniosło pierwsze symptomy zahamowania tendencji redukcji deficytu. Odnotowana w statystyce rzeczowej znikoma redukcja deficytu w roku ubiegłym (jedynie o niecałe 100 mln USD) może zapowiadać podobne zjawisko w bilansie obrotów towarowych w ich ujęciu płatniczym w roku bieżącym i w latach najbliższych.

Długotrwała tendencja aprecjacji złotego względem podstawowych walut negatywnie oddziaływała na opłacalność polskiego eksportu Wg szacunków własnych realny kurs złotego wobec dwóch podstawowych walut, tj. EUR i USD - łącznie, wyliczony przy uwzględnieniu udziału tych walut w rozliczeniach polskich obrotów handlowych, znacząco umacniał się (w 1995 roku o 2,5%, w 1996 o dalsze blisko 10%, w 1997 - o 1,6%, w 1998 - o 5,1%, a następnie w 2000 i 2001 r. - odpowiednio o 10 i12%).

Silny złoty jest jedną z możliwych przyczyn niskiej rentowności przedsiębiorstw eksportujących, szczególnie przedsiębiorstw z kapitałem wyłącznie polskim, które mają mniejsze możliwości korzystania ze źródeł finansowania zewnętrznego i amortyzowania niekorzystnych skutków polityki kursowej. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego zwłaszcza z udziałem większościowym są mniej wrażliwe na uwarunkowania pieniężne i kursowe istniejące na polskim rynku, a także okresowe pogorszenie koniunktury na rynkach zagranicznych. Udział tych przedsiębiorstw w eksporcie ogółem wyniósł w 2001 roku 53%, zaś w imporcie zbliżył się do 61%. Niekorzystny wpływ silnej pozycji złotego był kompensowany spadkiem realnych jednostkowych kosztów pracy (najgłębszy spadek odnotowano w 2000 r.- o 11%), co pozwoliło na utrzymanie rentowności eksportu na poziomie akceptowalnego minimum.

Osłabienie złotego względem euro w 2002 r. (o 5% nominalnie) zapewniło poprawę opłacalności eksportu (po trzech kwartałach 2002 r. rentowność obrotu brutto eksporterów wzrosła do 2,1% z 1,5% w analogicznym okresie 2001 r.) i było zachętą do jego ożywienia, zwłaszcza przy utrzymującym się słabym popycie krajowym.

Jednoczesne, postępujące z kwartału na kwartał 2002 roku, umocnienie euro względem dolara (o 5,5%) zaowocowało dodatkowym, pozytywnym efektem. Efekt ten wynikający z przewalutowania pokaźnej części obrotów (w większej części eksportu) ze znacznie silniejszego euro na relatywnie słabszego dolara przełożył się w ujęciu statystycznym na znaczące podwyższenie wskaźnika wzrostu wartości dolarowej obrotów, zwłaszcza po stronie eksportu.

Struktura geograficzna obrotów handlu zagranicznego

Kraje Unii Europejskiej stanowią główny rynek zbytu dla polskiego eksportu (ok. 69% eksportu ogółem) i równocześnie główny rynek zaopatrzeniowy dla polskiej gospodarki(62% importu ogółem), zwłaszcza w zakresie dóbr inwestycyjnych i zaopatrzeniowych. Rynek ten ma tez zasadniczy wpływ na poziom deficytu obrotów handlowych z zagranicą (na kraje UE przypada 41,4% deficytu ogółem). Jednocześnie jednak deficytowość obrotów z tymi krajami (mierzona relacją deficytu do eksportu) wyniosła w 2002 roku 20,8% i należała do jednej z najkorzystniejszych relacji spośród wszystkich ugrupowań rynków.

Drugim co do ważności kierunkiem polskiego eksportu są rynki krajów Europy Środkowo-Wschodniej. W 2002 r. przypadało na nie 19% eksportu ogółem, z tego około 9% do krajów CEFTA, a 10% do krajów byłego ZSRR. Największy udział w eksporcie do krajów byłego ZSRR (31% w 2002 r.) oraz najwyższy wzrost eksportu (26% w 2002 r.) odnotowano w obrotach handlowych z Rosją. Odbudowa eksportu na rynek Rosji do poziomu sprzed kryzysu rosyjskiego (2.155 mln USD w 1997 r.), mimo wysokiej, utrzymującej się od 2000 r. dynamiki (ponad 20%)pozostaje celem nadal odległym. Jego przyrost w roku ubiegłym wyniósł 271 mln USD. Osiągnięty w rezultacie poziom eksportu stanowił zaledwie 62% poziomu z 1997 roku, co należy uznać za niezadowalające, zwłaszcza gdy zważyć, że od roku 2000 ogólne uwarunkowania proimportowe w gospodarce rosyjskiej uległy wyraźnej poprawie.

Struktura geograficzna polskiego importu

Na kraje rozwinięte w 2002 r. przypadało 70% wartości importu, 17% na kraje Europy Środkowej i Wschodniej a 12,7% na kraje rozwijające się. W porównaniu z rokiem 2001 import najszybciej wzrósł w wymianie z krajami rozwijającymi się (o 16,8%), pogłębiając głęboką nierównowagę występującą od szeregu lat w wymianie towarowej z tymi krajami (deficyt obrotów wyniósł 4,6 mld USD w 2002 r.).

Najwyższą deficytowość wymiany odnotowujemy z ugrupowaniem krajów rozwijających się. Wymiana z tymi krajami, przy udziale w eksporcie około 6% i w imporcie ponad 12%, skutkuje ujemnym saldem w wysokości ponad 32% deficytu polskich obrotów handlu zagranicznego (wzrost z 25,4% w 2001 r. ) Z punktu widzenia oddziaływania deficytowości wymiany na saldo rachunku obrotów bieżących oraz rynek pracy w Polsce, najbardziej korzystna jest wymiana z krajami UE i Europy Środkowo-Wschodniej, a najmniej korzystna z krajami rozwijającymi się.

Struktura towarowa obrotów handlu zagranicznego

W latach 1995-2002 nastąpiły istotne zmiany w strukturze przedmiotowej obrotów towarowych z zagranicą.

Po stronie eksportu:
systematycznie wzrastał udział wyrobów przemysłu elektromaszynowego (z 22,1% eksportu ogółem w 1995 r. do 38,6% w 2002 r.). W grupie tej, będącej nośnikiem postępu technicznego i miarą konkurencyjności polskiej gospodarki eksport wzrósł w okresie ostatnich 8 lat o 10,8 mld USD do poziomu 15,8 mld USD, tj. o 212,5%, przy wzroście eksportu ogółem o 79%, udział artykułów rolno-spożywczych, mimo wzrostu wartości eksportu tej grupy towarowej o ponad o 0,5 mld USD do 3,3 mld USD, obniżył się z 11% w 1995 roku do 8% w roku 2002, udział produktów mineralnych (głównie węgla i koksu) w eksporcie ogółem uległ redukcji z 10% w 1995 roku do 8% w 2002 r., przy redukcji wartości eksportu w tej grupie o 72 mln USD, na niezmienionym poziomie (10%) utrzymał się udział wyrobów przemysłu chemicznego, chociaż wartość eksportu w tej grupie towarowej zwiększyła się do 4,1 mld USD (wzrost o blisko 1,2 mld USD),

Po stronie importu:
wzrósł udział wyrobów przemysłu elektromaszynowego (z 32,5 % importu ogółem w 1995 r. do 39,7% w 2002 r.). Wartość importu tych wyrobów zwiększyła się o 12,4 mld USD do poziomu 21,9 mld USD. Deficytowość obrotów (mierzona relacją deficytu do eksportu) obniżyła się tu z 86,2% w 1995 roku do 60,3% w 2002 roku.

udział produktów mineralnych w imporcie ogółem, po przejściowym wzroście w 2000 r. do 12% związanym ze znacznym wzrostem cen ropy naftowej i gazu, w całym okresie utrzymywał się na poziomie ok. 10%, przy wzroście wartości importu w tej grupie towarowej o 2,7 mld USD do 5,5 mld USD w 2002 roku, udział importu wyrobów chemicznych utrzymał się na poziomie 18%. Obroty wyrobami chemicznymi cechuje strukturalny deficyt w wysokości 5,3 mld USD w 2002 roku (2,9 mld USD w 1995 r.), wynikający z rosnącej przewagi wartości importu nad eksportem.

udział artykułów rolno-spożywczych obniżył się z 10,3% importu ogółem w 1995 roku do 6,5% w 2002 roku, co wpłynęło na ograniczenie deficytu obrotów tymi artykułami odpowiednio z 476 mln USD do 291 mln USD.