Historia Polonii

Początkowo przez Polonię rozumiano całość polskiej grupy emigrującej poza obszar ziem polskich (i jej potomków), w tym również autochtoniczne skupiska polskie zamieszkujące w krajach ościennych (mniejszości narodowe).
W węższym rozumieniu Polonia to jedynie Polacy i osoby pochodzenia polskiego, które zachowały poczucie związków z polską kulturą. Termin używany już w XIX w., w okresie masowej emigracji z ziem polskich. Inaczej mówiąc, Polonia to polskie grupy etniczne i mniejszości narodowe zamieszkałe poza terenem ziem etnicznie polskich i terenem państwa polskiego.

Przed 1914 z trzech zaborów wyemigrowało 5 mln osób, z czego powróciło do kraju ok. 1,5 mln. W latach 1918-1939 wyemigrowało ponad 2,1 mln osób, w latach 1955-1980 ok. 600 tys. osób.

Ustalenie liczebności Polonii w poszczególnych krajach jest niezwykle trudne z uwagi na rozmaite kryteria przyjmowane w statystykach państw osiedlenia.

USA

Największe skupiska polonijne znajdują się w USA: początki masowej emigracji (ze Śląska) miały miejsce w 2. połowie XIX w. (1854), przed 1914 wyjechało do USA 2,25-3 mln osób, część z nich powracała na ziemie polskie (reemigracja).
Przybysze osiedlali się głównie we wschodnich i środkowowschodnich stanach, pracując przede wszystkim w przemyśle stalowym, tekstylnym, samochodowym, w górnictwie (Pensylwania). Powstały także niewielkie skupiska farmerskie (Wisconsin, Connecticut).
W miejscach osiedlenia emigranci tworzyli polskie kościoły i parafie spełniające religijne, narodowe i kulturalne funkcje.

Kanada

Masową emigrację z ziem polskich do Kanady zapoczątkowali Kaszubi, osiedlając się w 1855 w prowincji Ontario. Do 1890 napłynęło 20 tys. osób z ziem polskich, do 1914 ok. 100 tys. imigrantów, w latach 1918-1939 przybyło 140 tys. osób, głównie chłopów.
Po 1939 pojawiła się nowa fala przybyszów wojennych (do 1956 ok. 60 tys. byłych żołnierzy, osób wykształconych). Spis ludności z 1991 podał, że 272 800 osób identyfikuje się głównie z grupą polską, szacunki mówią natomiast o ok. 600 tys. osób.
Największe skupiska miejskie: Toronto, Winnipeg, Montreal. W Kanadzie działa ok. 300 polskich organizacji, parafii, towarzystw, największa organizacja ubezpieczeniowa i kulturalno-oświatowa - Związek Polaków w Kanadzie (ZPK, utworzony w 1924), także Związek Narodowy Polski w Kanadzie (utworzony w 1929, Toronto).
Aktualnie największe i najbardziej aktywne wśród nich to Stowarzyszenie Polskich Kombatantów oraz Stowarzyszenie Techników Polskich w Kanadzie. Przy parafiach istnieją sobotnie szkoły języka polskiego.

ZSRR, Ukraina, Białoruś, Litwa i Rosja

Grupa polska na terenach ZSRR, Ukrainy, Białorusi, Litwy i Rosji to rezultat zarówno wcześniejszego, jak i XIX- oraz XX-wiecznego osadnictwa, napływu ludności w poszukiwaniu pracy, wreszcie deportacji i zsyłek (ok. 400 tys. osób). W początkach XX w. na powyższym obszarze mieszkało w sumie ok. 2,8 mln osób polskiego pochodzenia.
Po wyjazdach z lat 1942-1959 (ok. 2 mln osób) liczebność Polonii wykazywała tendencję spadkową.
Na Litwie w 1991 mieszkało ok. 250-300 tys. Polaków (głównie w Wilnie i rejonach: wileńskim, solecznickim, święciańskim, trockim.
Na Białorusi mieszka ponad 400 tys. Polaków (okręgi: woronowski, lidzki, wołkowyski, stołpecki), głównie we wsiach. Ukazują się: Głos znad Niemna, Ziemia Lidzka (organ powstałego w 1990 Związku Polaków na Białorusi).
Na Ukrainie w latach 80. mieszkało ok. 220 tys. Polaków (obwody: Lwów, Żytomierz, Tarnopol, Chmielnickij). Ok. 900 tys. osób polskiego pochodzenia żyje we Francji. Istnieje ok. 2 tys. organizacji polonijnych, nadrzędną wśród nich jest Kongres Polonii Francuskiej (utworzony w 1949), działa także Wspólnota Francusko-Polska (utworzona w 1976). W Niemczech Polonia szacowana jest na ok. 1 mln osób. W czasie II wojny światowej w Niemczech znalazło się ok. 2,5 mln Polaków (stara Polonia, przymusowo przesiedleni, robotnicy przymusowi, przymusowo wcielani do armii itp.). Po wojnie przebywało tam ok. 400 tys. Polaków, oprócz tego 1,2 mln wysiedlonych i przesiedleńców, przymusowych robotników itp. (większość przeniosła się później do innych krajów - USA, Australii, Kanady).

Brazylia

Dzisiejsza liczebność Polonii w Brazylii szacowana jest na ok. 400-450 tys., szacunki maksymalne podają do 800 tys. osób.
Brazylia to drugie co do wielkości skupisko Polonii w Ameryce Łacińskiej. Wielkość Polonii szacuje się na ok. 170 tys. Obecnie większość organizacji skupiona jest w Związku Polaków w Argentynie.

Wielka Brytania

Obecna Polonia w Wielkiej Brytanii wywodzi się przede wszystkim z czasów po II wojnie światowej. Podczas wojny główne skupisko polskich żołnierzy sił lądowych, lotniczych i morskich. aktualnie mieszka w Wielkiej Brytanii 150-170 tys. Działały tu władze RP (prezydent do 1991), Rada Narodowa RP, Skarb Narodowy, partie polityczne.

Australia

Nieliczni uchodźcy popowstaniowi trafiali do Australii w latach 30. XIX w. (m.in. L. i F. Platerowie) oraz po Wiośnie Ludów (w czasie tzw. gorączki złota). W końcu lat 80. w Australii mieszkało ok. 130-180 tys. osób polskiego pochodzenia, skupionych głównie w Melbourne, Sydney, Adelaide, Perth, Brisbane.
W Austrii liczbę Polonii szacuje się aktualnie na 30 tys. Istnieje ok. 20 stowarzyszeń, największe z nich to "Strzecha".

Czechy

Polacy w Czechach to przede wszystkim autochtoniczna ludność w zachodniej części Śląska Cieszyńskiego oraz w dwóch miastach: Karwina i Frydek-Mistek (skupisko o genezie imigracyjnej z końca XIX w.).
Po II wojnie światowej działał w Czechosłowacji Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (utworzony 1947), życie organizacyjne jednak zanikało, odrodziło się po 1990. W 1991 w Republice Czeskiej Polonia liczyła 61 tys. osób, w Republice Słowackiej liczbę Polaków szacuje się na 30-40 tys.

W XVIII i 1. połowie XIX w. Polacy zamieszkujący Europę, Amerykę Północną i Południową walczyli o niepodległość wielu państw, m.in. Stanów Zjednoczonych, Brazylii, Argentyny, Boliwii i Peru, uczestniczyli w wydarzeniach Wiosny Ludów, Komuny Paryskiej, rewolucji i wojny domowej w Rosji (1917-1920), bili się na różnych frontach obu wojen światowych.

Polonia i Polacy na przestrzeni dziejów w różnorodny sposób organizowali w swoich krajach zamieszkania pomoc moralną, materialną i wojskową dla kraju ojczystego. Po II wojnie światowej łączność Polonii z krajem została prawie całkowicie przerwana na skutek tzw. zimnej wojny.

Po 1956 nawiązano ponownie kontakty (powstało Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną "Polonia"), ożywione w latach 70. - rozwinęła się współpraca ekonomiczno-handlowa (powstały firmy polonijne). Polonia wspomagała m.in. budowę Szkół Tysiąclecia, odbudowę Zamku Królewskiego w Warszawie, budowę Centrum Zdrowia Dziecka. W latach 90. nastąpił pełny rozwój stosunków Polonii z krajem i zmiana ich charakteru.

1990 powstało stowarzyszenie Wspólnota Polska. 1992 obradował w Krakowie pierwszy po II wojnie światowej Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy, na którym poruszano problemy współpracy z Polonią, pomocy dla Polaków ze Wschodu, a także zaapelowano o zagwarantowanie praw mniejszościom polskim w krajach postkomunistycznych.

W czerwcu 1996 w Krakowie odbył się I Zjazd Przedstawicieli Domów Polskich i Domów Polonii, w którym uczestniczyło ponad 40 przedstawicieli z 17 krajów, dyskutując na temat kondycji i roli Domów Polskich, będących "małymi ojczyznami" dla Polaków mieszkających poza granicami kraju. Zjazdowi towarzyszyła wystawa W 60. rocznicę deportacji ludności polskiej do Kazachstanu w krakowskim Domu Polonii.

Również w czerwcu 1996 obradowała w Warszawie II Światowa Konferencja Gospodarcza Polonii, podczas której utworzono Ośrodek Informacji Gospodarczej, dysponujący, na potrzeby interesów zagranicznych, ofertami gospodarczymi ze wszystkich województw w Polsce. Jego zadaniem ma być także prowadzenie badań marketingowych oraz świadczenie usług prawniczych, księgowych i poligraficznych.

"Materiał tekstowy/ilustracyjny zaczerpnięty z Encyklopedii PWN w trzech tomach oraz Nowej encyklopedii powszechnej PWN. Copyright@by Wydawnictwo Naukowe PWN SA. Warszawa 1999"